در اشعار فیض کاشانی، عارف و شاعر برجسته‌ی شیعه در دوره‌ی صفوی، موضوع ملائکه (فرشتگان) با رویکردی کلامی-عرفانی و با تأکید بر مبانی شیعی و ولایت اهلبیت (ع) مطرح شده است. فیض در مجموعه‌ی «شوق مهدی» و غزلیات خود، از ملائکه به عنوان نمادهای بندگی، تسبیح‌گویان الهی، و فرمان‌برداران امر خداوند یاد می‌کند، اما با نگاهی ویژه به جایگاه ائمه‌ی شیعه (ع) و برتری آنان بر ملائکه. در ادامه، تحلیل محتوایی ابیات منتخب با محوریت ملائکه ارائه می‌شود:
۱. ملائکه به عنوان تسبیح‌گویان و حامدان الهی
در قصیده‌ی «امتیاز شیعیان اهلبیت»، فیض از ملائکه‌ای یاد می‌کند که در برابر تسبیح و حمد شیعیان اهلبیت به حیرت می‌افتند:
«تسبیح حمد زمره انوار شد بلند / افتاد در ملائکه آن غلغل و ندا»
این تصویر، اشاره به آیات قرآنی دارد که ملائکه را پیوسته در حال تسبیح خداوند معرفی می‌کنند (مانند سورهٔ شوری، آیهٔ ۵)، اما فیض با خلاقیت، آنان را تحت تأثیر تسبیح‌های شیعیان قرار می‌دهد، گویی که اهلبیت و پیروانشان مقامی فراتر از ملائکه دارند.در غزل ۷۹۸ نیز ملائکه به «آمین» گفتن به دعای عاشقانِ معشوق (که می‌تواند نماد امام یا حضرت حق باشد) توصیف شده‌اند:
«در آسمان ملائکه گویند آمین / آندم که فیض روی کند در دعای تو»
این بیت، نشان‌دهنده‌ی همراهی ملائکه با عارفان و شیعیان در مسیر عبادت و دعاست.
۲. سجده‌ی ملائکه بر آدم (ع) و تمثیل آن برای ولایت اهلبیت (ع)
در قصیده‌ی «سجده فرشتگان و سرکشی ابلیس»، فیض به داستان قرآنی سجده‌ی ملائکه بر آدم (ع) اشاره می‌کند:
«امر شد ملائکه را سجده آورید / این قالب خلیفه بگزیده مرا»
این اشاره، برگرفته از آیات سوره‌ی بقره (آیهٔ ۳۴) است، اما فیض از این داستان برای تأکید بر خلافت الهی انسان کامل (که در نگاه شیعه، ائمه‌ی اهلبیت هستند) استفاده می‌کند. در نگاه او، سجده‌ی ملائکه نشان‌دهنده‌ی برتری ذاتی انسان‌های برگزیده‌ی خداوند است.در قصیده‌ی «عظمت مقام ائمه‌ی هدی» نیز این موضوع با صراحت بیشتری بیان شده است:
«حدّ تو نیست منزلت سید الوری / کردیم ما ملائکه را ساجدان تو»
این بیت به روشنی بیان می‌کند که ائمه‌ی شیعه (ع) چنان مقامی دارند که حتی ملائکه نیز فرمان‌بردار آنان‌اند. این ایده، مبتنی بر احادیث شیعی است که امامان را «مولود ملائکه» و «سروران فرشتگان» معرفی می‌کنند.
۳. برتری اهلبیت (ع) بر ملائکه
در همان قصیده‌ی «عظمت مقام ائمه‌ی هدی»، فیض با صراحت از برتری ائمه (ع) بر ملائکه سخن می‌گوید:
«زیرا که بود صلب تو این قوم را وعا / این قوم راست جاه زیاد از حد ملک»
این ایده، مبتنی بر آموزه‌های شیعی است که معتقدند انبیا و اوصیا (به‌ویژه پیامبر اسلام و اهل‌بیتش) به دلیل داشتن علم لدنی و ولایت تکوینی، از ملائکه برترند. این نگاه در مقابل دیدگاه معتزله قرار دارد که فرشتگان را برتر از انسان‌ها می‌دانستند.
۴. ملائکه و ارتباط با عالم قدس
در برخی ابیات، فیض از ملائکه به عنوان موجوداتی یاد می‌کند که در عالم قدس (ملکوت) ساکن‌اند و با اهلبیت (ع) در ارتباطند:
«قدس به اصناف نغمه‌ها / تسبیح حمد زمره انوار شد بلند»
این تصویر، نشان‌دهنده‌ی جایگاه رفیع ملائکه در نظام هستی است، اما در عین حال، آنها را در خدمت انسان کامل (امام) قرار می‌دهد.
۵. ملائکه در غزلیات: نماد عشق و بندگی
در غزل ۷۹۸، فیض از ملائکه به عنوان موجوداتی یاد می‌کند که عشق انسانی را تأیید می‌کنند:
«هر کو چشید چاشنئی از عطای تو / در آسمان ملائکه گویند آمین»
این بیت، تلفیقی از عرفان و تشیع است؛ گویی که ملائکه نه فقط بندگان مطیع خداوند، بلکه همراهان عاشقانِ راه ولایت هستند.
جمع‌بندی
فیض کاشانی در اشعار خود، ملائکه را با نگاهی شیعی-عرفانی ترسیم می‌کند و ویژگی‌های زیر را برای آنان برمی‌شمارد:
فرمان‌برداران مطلق خداوند که در برابر انسان کامل (ائمه) سجده می‌کنند.
تسبیح‌گویان قدسی که تحت تأثیر فضایل اهلبیت و شیعیانشان قرار می‌گیرند.
پایین‌تر از مقام ائمه (ع)، چرا که انسانِ کامل به دلیل داشتن ولایت تکوینی، بر همه‌ی عوالم (حتی ملائکه) تفوق دارد.
همراهان عرفا و عاشقان که در مسیر بندگی و عشق الهی، دعای آنان را «آمین» می‌گویند.
این نگاه، همسو با آموزه‌های مکتب تشیع و عرفان اسلامی است که انسان کامل را محور عالم می‌داند و ملائکه را در خدمت این مسیر معرفی می‌کند. فیض با زبانی поэانه و آمیخته به اصطلاحات کلامی، این مفاهیم را به زیبایی بیان کرده است.