در آثار ادبی و عرفانی فارسی، به ویژه در آثار عبدالرحمن جامی و رشیدالدین میبدی، موضوع ملائکه (فرشتگان) به صورت گسترده و با نگاهی عرفانی و قرآنی مورد بررسی قرار گرفته است. این دو نویسنده با تکیه بر مفاهیم قرآنی و روایات اسلامی، به توصیف جایگاه ملائکه، نقش آنها در نظام هستی، و ارتباطشان با انسان پرداخته‌اند.
ملائکه در آثار جامی
جامی در هفت اورنگ (به ویژه در بخش‌های سبحة‌الابرار و سلسلة‌الذهب) به موضوع ملائکه پرداخته و آنها را به عنوان موجوداتی فرمانبردار، پاک و منزه از هرگونه عصیان و نافرمانی معرفی می‌کند. برخی از ویژگی‌هایی که جامی برای ملائکه برمی‌شمارد، عبارتند از:
فرمانبرداری مطلق از خداوند:
در سلسلة‌الذهب می‌گوید:
"بندگانند جمله فرمانبر / ناکشیده به کفر و عصیان سر"
یعنی ملائکه هرگز سر به نافرمانی خداوند برنمی‌دارند و همواره مطیع او هستند.
برتری انسانِ کامل بر ملائکه:
جامی در بخشی از سلسلة‌الذهب اشاره می‌کند که انسان‌های کامل (انبیا و اولیا) بر ملائکه برتری دارند:
"فضل دارند بر ملائکه هم"
این اشاره به داستان سجده‌ی ملائکه بر آدم (ع) در قرآن دارد که نشان‌دهنده‌ی جایگاه ویژه‌ی انسان در نظام آفرینش است.
ملائکه و عشق الهی:
در بخش دیگری از سلسلة‌الذهب، جامی از گروهی از ملائکه نام می‌برد که همواره در حال شهود جمال الهی هستند:
"از ملایک جماعتی هستند / کز می عشق جاودان مستند"
این توصیف، نگاه عرفانی جامی به ملائکه را نشان می‌دهد که آنها نیز مانند عارفان، در حال عبادت و شهود حق‌تعالی هستند.
امتحان ملائکه توسط ابراهیم (ع):
در داستان ابراهیم خلیل (ع)، جامی اشاره می‌کند که خداوند به ملائکه اجازه داد تا ابراهیم را امتحان کنند:
"حق چو آن وهم و آن گمان دانست / چاره آن در امتحان دانست"
این بخش نشان‌دهنده‌ی نقش ملائکه در آزمایش‌های الهی است.
ملائکه در کشف‌الاسرار میبدی
رشیدالدین میبدی در تفسیر عرفانی خود (کشف‌الاسرار و عدة‌الابرار) نیز به موضوع ملائکه پرداخته و با استناد به آیات قرآن و روایات، جایگاه آنها را تبیین کرده است. برخی از نکات مهم در تفسیر میبدی عبارتند از:
سجده‌ی ملائکه بر آدم (ع):
میبدی در تفسیر آیه‌ی سجده‌ی ملائکه (بقره: ۳۴) اشاره می‌کند که فرشتگان ابتدا از این دستور تعجب کردند، اما پس از اطاعت، به مقام آدم (ع) پی بردند:
"فرشتگان آمدند و در آدم نظر کردند، پس دانستند که او شایسته‌ی سجده است."
ملائکه و عبادت انسان:
میبدی در تفسیر سوره‌ی الواقعه اشاره می‌کند که ملائکه به عبادت انسان‌های کامل احترام می‌گذارند و حتی گاهی از مقام آنها متعجب می‌شوند:
"بر ملکوت گذر کردی، ملک و ملائکه زیر و زبر کردی."
ملائکه و قیامت:
در تفسیر سوره‌ی التغابن، میبدی اشاره می‌کند که حتی ملائکه در روز قیامت به عجز خود اعتراف می‌کنند:
"ملائکه ملکوت صومعه‌های عبادت خود آتش در زنند، گویند: ما عبدناک حق عبادتک!"
یعنی حتی فرشتگان نیز به این حقیقت اعتراف می‌کنند که نتوانسته‌اند خداوند را آن‌گونه که شایسته‌ست عبادت کنند.
ملائکه و نزول رحمت الهی:
در تفسیر سوره‌ی القدر، میبدی اشاره می‌کند که ملائکه در شب قدر به زمین می‌آیند و رحمت الهی را نازل می‌کنند:
"در شب قدر، ملائکه و روح (جبرئیل) به زمین می‌آیند و برکت و رحمت می‌آورند."
جمع‌بندی
هم جامی و هم میبدی با نگاهی عرفانی و قرآنی به موضوع ملائکه پرداخته‌اند. در نگاه این دو نویسنده:
ملائکه موجوداتی مطیع و فرمانبردار خداوند هستند.
انسانِ کامل (انبیا و اولیا) می‌تواند بر ملائکه برتری داشته باشد.
ملائکه در نظام هستی نقش‌های مختلفی دارند: از عبادت خداوند تا امتحان بندگان و نزول رحمت الهی.
حتی ملائکه نیز در برابر عظمت خداوند به عجز خود اعتراف می‌کنند.
این نگاه‌ها برگرفته از آیات قرآن (مانند داستان سجده‌ی ملائکه بر آدم، نزول فرشتگان در شب قدر، و نقش آنها در قیامت) است و با زبان ادبی و عرفانی بیان شده‌اند.