الف. صامت بروجردی
تحلیل نگاه صامت بروجردی به ملائکه
صامت بروجردی در مسمط «در ستایش پروردگار»، با نگاهی عرفانی-کلامی به ملائکه می‌پردازد و از آنها به عنوان ابزاری برای بیان عظمت خداوند و مقام انسان استفاده می‌کند.
۱. ویژگی‌های ملائکه در شعر صامت بروجردی
اطاعت مطلق از خداوند:
اشاره به سجدهٔ فرشتگان بر آدم (با الهام از قرآن، بقره:۳۴) دارد، اما تأکید می‌کند که این سجده نه به خاطر خود آدم، بلکه به فرمان خدا بوده است:
سجده به آدم کند ملائکه؟ حاشا!
این بیان، همسو با قرآن است که می‌گوید فرشتگان فقط به دستور خدا سجده کردند.
ناتوانی در درک کامل صفات الهی:
صامت با عبارت «دانش کونین در صفات تو قاصر» نشان می‌دهد که حتی فرشتگان نیز از درک کامل ذات و صفات خدا ناتوانند.
این نگاه، با آیاتی مانند «وَما یَعْلَمُ جُنُودَ رَبِّکَ إِلّا هُوَ» (مدثر:۳۱) همخوانی دارد که بر محدودیت علم همه‌ی موجودات (حتی ملائکه) تأکید می‌کند.
وابستگی مطلق به خدا:
در بیت «نیست کسی را به جز تو یاور و ناصر»، ملائکه نیز مانند دیگر مخلوقات، فاقد استقلال در یاری رساندن هستند و همه‌چیز به اراده‌ی خداوند بازمی‌گردد.
۲. کارکرد ادبی ملائکه در شعر صامت
ابزاری برای اعلای مقام انسان:
با اشاره به سجده‌ی ملائکه، برتری انسان (در صورت تکریم الهی) را نسبت به فرشتگان نشان می‌دهد.
تضاد با نگاه شیطانی:
درحالی که شیطان از سجده بر آدم سر باز زد (تمرّد)، ملائکه نماد اطاعت محض هستند.
تأکید بر توحید و قدرت مطلق خدا:
حضور ملائکه در شعر، نه برای خودشان، بلکه برای نشان دادن سلطان الهی است.
۳. مقایسه با قرآن و دیگران
تفاوت با ناصرخسرو:
صامت ملائکه را صرفاً تابع خدا می‌داند، اما ناصرخسرو در «خوان الاخوان» از امکان تبدیل انسان به ملائکه سخن می‌گوید (نگاه فعال‌انگارانه).
تفاوت با شیخ بهایی:
شیخ بهایی در «کشکول» از ملائکه در حوزه‌ی شفاعت و کرامات اولیا استفاده می‌کند، اما صامت بیشتر به جنبه‌ی عبودیت محض آنها توجه دارد.
۴. نتیجه‌گیری
ملائکه در شعر صامت بروجردی:
نماد بندگی مطلقاند.
ابزاری برای اثربخشی عظمت خداوند.
پلی برای بیان کرامت انسان (در مقایسه با شیطان و فرشتگان).
فاقد هرگونه استقلال، برخلاف نگاه فلسفی ناصرخسرو.
سبک ادبی: صامت با زبانی مستقیم و تغزّلی، از ملائکه برای ستایش پروردگار بهره می‌برد، نه تحلیل عقلی.