برداشت

۱. بنیان‌های قرآنی

تمثیل‌های قرآنی ویژگی‌های منحصر به فردی دارند:

• خطابی بودن: "وَتَبَارَکَ الَّذِی لَهُ مُلْکُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ" (ملک:۱)

• حکمت‌آموزی: "مَثَلُهُمْ کَمَثَلِ الَّذِی اسْتَوْقَدَ نَارًا" (بقره:۱۷)

• واقع‌نمایی: "کَمَثَلِ الْحِمَارِ یَحْمِلُ أَسْفَارًا" (جمعه:۵)

۲. تحول در آثار سعدی

سعدی با حفظ اصول قرآنی، تمثیل‌ها را متحول می‌کند:

ویژگی قرآن سعدی تحول

زبان خطابی گفت‌وگوی یاز یکسویه به دوسویه

کارکرد هدایتی تربیتی- عرفانی از کلی به جزئی

شخصیت‌پردازی نمادین انسانی‌شده از انتزاعی به ملموس

۳. سیر تکاملی در سه مرحله

graph TD
    A[قرآن: تمثیل‌های تک‌بعدی] --> B[سعدی: تمثیل‌های چندلایه]
    B --> C[تعمیق عرفانی]
    C --> D[تلفیق با زندگی روزمره]

۴. نوآوری‌های سعدی

۱. انسان‌سازی مفاهیم:

• تبدیل "ملائکه" به "مونس جان" (غزل۲۱۵)

۲. طبیعت‌گرایی:

• استفاده از مورچه و چاه (غزل۱) به جای مفاهیم کلی

۳. گفت‌وگومحوری:

• "پرسش‌های انسانی" از مفاهیم دینی

۴. اخلاق‌سازی:

• تبدیل "غیب" به محرک رفتار (بوستان)

۵. نمونه‌های کلیدی

مفهوم قرآنی تمثیل سعدی تحول

علم غیب الهی"حاجت موری به علم غیب بداند"انسانی‌سازی

عدل الهی"ملک با عدل پایدار باد"کاربردی‌سازی

رزاقیت"بخشنده روزی فرستد ز غیب"عینی‌سازی

۶. تأثیرات این تحول

۱. ادبی:

• غنای مضامین عرفانی

• ایجاد سبک "عرفان زمینی"

۲. تربیتی:

• تبدیل مفاهیم به برنامه عملی

• ایجاد رابطه عاطفی با مفاهیم

۳. فرهنگی:

• ترویج اسلام انسانی

• پیوند دین و زندگی

جمع‌بندی نهایی

سعدی با چهار مکانیسم، تمثیل‌های قرآنی را متحول کرد:
۱. تأنیس (انسی‌سازی)
۲. تعمیم (گسترش مصادیق)
۳. تلفیق (پیوند با طبیعت)
۴. تربیت (کاربردی‌سازی)

حکمت پایانی:
"سعدی آنجا که قرآن به آسمان اشاره کرد / او همان را در چاه و مورچه یافت"