۱. ساختار و فرم
۱. دیوان شمس ساختار غزلی دارد، در حالی که مثنوی به صورت مثنوی سروده شده است.
۲. دیوان شمس بی‌نظمی هنرمندانه دارد، اما مثنوی از نظم روایی پیروی می‌کند.
۳. مثنوی داستان‌محور است، در حالی که دیوان شمس تجربه‌محور است.
۲. زبان و بیان
۴. زبان دیوان شمس شاعرانه و تغزلی است.
۵. زبان مثنوی روایی و تعلیمی است.
۶. دیوان شمس از رمز و ایهام بیشتر استفاده می‌کند.
۷. مثنوی از تمثیل و استعاره‌های روشن بهره می‌برد.
۳. محتوا و مفاهیم
۸. دیوان شمس بر تجربه شخصی مولانا تأکید دارد.
۹. مثنوی بر آموزش عمومی تمرکز کرده است.
۱۰. مفهوم عشق در دیوان شمس شهودی است.
۱۱. مفهوم عشق در مثنوی تربیتی است.
۴. رویکرد به عرفان
۱۲. دیوان شمس عرفان اشراقی را نمایندگی می‌کند.
۱۳. مثنوی عرفان سلوکی را تبلیغ می‌کند.
۱۴. در دیوان شمس، فنا یک تجربه ناگهانی است.
۱۵. در مثنوی، فنا مرحله‌ای از سیر تکاملی است.
۵. نقش شخصیت‌ها
۱۶. شمس تبریزی در دیوان شمس محور اصلی است.
۱۷. در مثنوی، پیر و مرشد نقش کلیدی دارد.
۱۸. در دیوان شمس، شمس معشوق الهی است.
۱۹. در مثنوی، پیر استاد اخلاق است.
۶. مخاطب شناسی
۲۰. دیوان شمس برای خواص سروده شده است.
۲۱. مثنوی برای عموم مردم قابل فهم است.
۲۲. دیوان شمس نیاز به تأویل دارد.
۲۳. مثنوی به صورت آموزشی طراحی شده است.
۷. عناصر ادبی
۲۴. دیوان شمس از تشبیهات حسی بیشتر استفاده می‌کند.
۲۵. مثنوی از نمادهای شناخته شده بهره می‌برد.
۲۶. در دیوان شمس، پارادوکس بارز است.
۲۷. در مثنوی، استدلال منطقی مشهود است.
۸. مفاهیم مشترک با تفاوت بیان
۲۸. هر دو به وحدت وجود معتقدند.
۲۹. دیوان شمس آن را شهودی بیان می‌کند.
۳۰. مثنوی آن را استدلالی توضیح می‌دهد.
۳۱. هر دو از عشق سخن می‌گویند.
۳۲. در دیوان شمس، عشق هدف است.
۳۳. در مثنوی، عشق وسیله است.
۹. سیر تکاملی اندیشه مولانا
۳۴. دیوان شمس نشان‌دهنده دوره اوج تحول روحی مولاناست.
۳۵. مثنوی نشان‌دهنده دوره تعلیم و تبلیغ اندیشه‌های اوست.
۳۶. دیوان شمس انفجار احساسات است.
۳۷. مثنوی تنظیم شده و منظم است.
۱۰. تأثیرات فرهنگی
۳۸. دیوان شمس بیشتر بر شاعران تأثیر گذاشته است.
۳۹. مثنوی بیشتر بر عارفان تأثیر داشته است.
۴۰. دیوان شمس الهام‌بخش هنرمندان است.
۴۱. مثنوی راهنمای سالکان است.
۱۱. روش‌های شناخت
۴۲. دیوان شمس ذوق و شهود را توصیه می‌کند.
۴۳. مثنوی عقل و تفکر را تأیید می‌کند.
۴۴. در دیوان شمس، سماع راه شناخت است.
۴۵. در مثنوی، مراقبه روش اصلی است.
۱۲. نگاه به دنیا
۴۶. دیوان شمس بی‌اعتنایی به دنیا را توصیه می‌کند.
۴۷. مثنوی استفاده صحیح از دنیا را آموزش می‌دهد.
۴۸. در دیوان شمس، دنیا پرده‌ای بر حقیقت است.
۴۹. در مثنوی، دنیا مزرعه آخرت است.
۵۰. هر دو اثر در نهایت رسیدن به خدا را هدف می‌دانند.
نمودار تطبیقی
pie
title ویژگی‌های اصلی
"شعر غنایی" : 35
"حکایت تمثیلی" : 30
"عرفان شهودی" : 25
"عرفان تعلیمی" : 10این مقایسه نشان می‌دهد که مولانا در این دو اثر، دو رویکرد مکمل را برای بیان حقیقت به کار گرفته است: یکی برای قلب (دیوان شمس) و دیگری برای عقل (مثنوی).