برداشت

ابیات 1-10 را معنی کن

۱. بنمای رخ که باغ و گلستانم آرزوست

معنی: ای معشوق! چهره‌ات را نشان بده، زیرا دیدن روی تو مانند باغ و گلستانی است که آرزوی من است.
مفهوم: شاعر از معشوق (خدا یا انسان کامل) می‌خواهد که خود را آشکار کند، زیرا دیدار او برایش بهشت برین است.

۲. بگشای لب که قند فراوانم آرزوست

معنی: لب‌هایت را بگشا (سخن بگو)، زیرا شیرینی کلام تو همان قند و شهدی است که آرزوی من است.
مفهوم: سخنان معشوق برای عاشق، شیرین‌تر از هر نعمتی است.

۳. ای آفتاب حُسن! برون‌آ دمی ز ابر

معنی: ای خورشید زیبایی! برای لحظه‌ای از پشت ابر (حجاب) بیرون بیا، زیرا آن چهره‌ی درخشان و تابانت آرزوی من است.
مفهوم: معشوق مانند خورشید پشت ابر غیبت پنهان شده و شاعر خواهان ظهور اوست.

۴. باز آمدم که ساعدِ سلطانم آرزوست

معنی: شنیدم که طبل بازگشت تو به صدا درآمده (اشاره به بازگشت معشوق)، پس من هم بازگشتم، زیرا آرزومند بازوی قدرتمند تو (پناه تو) هستم.
مفهوم: عاشق به امید یافتن پناهگاه معشوق، به سوی او بازمی‌گردد.

۵. گفتی «ز ناز بیش مرنجان مرا، برو»

معنی: تو به من گفتی: «با ناز و اعراض بیش‌تر مرا نیازار، برو!» اما همین جمله‌ات که گفتي «مرا نیازار» آرزوی من است.
مفهوم: حتی اعراض و دوری معشوق نیز برای عاشق شیرین و دل‌نشین است.

۶. وآن دفع گفتنت که «برو، شه به خانه نیست»

معنی: و آن رد کردن و گفتن تو که «برو، شاه (معشوق) در خانه نیست» نیز برای من آرزوست.
مفهوم: حتی وقتی معشوق او را نمی‌پذیرد، همان رفتارش هم برای عاشق ارزشمند است.

۷. در دست هر که هست ز خوبی قُراضه‌هاست

معنی: هر کس به اندازه‌ای از زیبایی‌های تو بهره دارد (قراضه = تکه‌های کوچک)، اما من آرزوی معدن اصلی زیبایی و کمال (خود تو) را دارم.
مفهوم: دیگران به قطره‌ای از جمال معشوق قانع‌اند، اما شاعر تمام او را می‌خواهد.

۸. این نان و آب چرخ چو سیل است بی‌وفا

معنی: نان و آب (روزی) این دنیا مانند سیل، بی‌وفا و ناپایدار است. من ماهی‌ام (در جستجوی آب حیات)، اما آرزوی من «نهنگ» است (یعنی دریای بیکران معشوق).
مفهوم: شاعر از ناپایداری دنیا می‌گوید و آرزوی وصال به دریای حقیقت (معشوق) را دارد.

۹. یعقوب‌وار وا اَسَفاها همی زنم

معنی: مانند حضرت یعقوب (ع) که از فراق یوسف ناله می‌کرد، من هم از دوری تو «وای اسفا» می‌گویم، زیرا دیدار یوسفِ زیبای تو آرزوی من است.
مفهوم: شاعر خود را مانند یعقوبِ فراق‌زده می‌داند که آرزوی دیدار یوسف (معشوق) را دارد.

۱۰. والله که شهر بی‌تو مرا حبس می‌شود

معنی: به خدا سوگند، شهر و دیار بدون تو برایم مانند زندان است، پس آوارگی و کوه و بیابان (تنهایی و سختی) برایم آرزوست.
مفهوم: بودن در شهر بدون معشوق، مانند زندان است، پس شاعر ترجیح می‌دهد در بیابانِ فراق باشد تا در شهرِ بی‌معشوق.

نتیجه:

مولانا در این ابیات، اشتیاق سوزان خود را به وصال معشوق حقیقی بیان می‌کند. حتی رنج فراق و اعراض معشوق هم برایش شیرین است، زیرا همه‌چیز او را به یاد معشوق می‌اندازد.

معنی ابیات ۱۱ تا ۲۰ از غزل مولانا:

۱۱. زین همرهان سست‌عناصر دلم گرفت

معنی: از این همراهان ضعیف اراده (سست عنصر) دل من گرفته شد.
مفهوم: شاعر از همراهان ناپایدار دنیوی خسته شده و آرزوی یاران راستینی چون علی(ع) (شیر خدا) و رستم (نماد پهلوانی) را دارد.

۱۲. جانم ملول گشت ز فرعون و ظلم او

معنی: جان من از فرعون و ستمکاری‌های او به ستوه آمده است.
مفهوم: اشاره به خستگی از ظلم و ستم دنیوی و آرزوی نور الهی موسی(ع) که مقابل فرعون ایستاد.

۱۳. زین خلق پُرشکایتِ گریان شدم ملول

معنی: از این مردم پر شکایت و گریان خسته شدم.
مفهوم: شاعر از ناله‌های بی‌حاصل مردم دنیا خسته شده و آرزوی شادی و مستی عارفانه را دارد.

۱۴. گویاترم ز بلبل امّا ز رشک عام

معنی: از بلبل هم رساتر می‌توانم آواز بخوانم، اما از ترس حسودان، دهانم مهر خورده و فقط ناله می‌کنم.
مفهوم: شاعر توانایی بیان حقایق را دارد اما به دلیل مخالفت عامه مردم، خود را محدود می‌کند.

۱۵. دی شیخ با چراغ همی گشت گِرد شهر

معنی: دیروز پیرمردی (عارف) با چراغ در شهر می‌گشت و می‌گفت: "از دیو و دد و انسان خسته شده‌ام."
مفهوم: اشاره به جستجوی حقیقت و ناامیدی از یافتن آن در میان مردم.

۱۶. گفتند یافت می‌نشود جسته‌ایم ما

معنی: به او گفتند: "آنچه می‌جویی یافتنی نیست، ما هم جستجو کرده‌ایم."
مفهوم: عامه مردم معتقدند حقیقت قابل دستیابی نیست، اما عارف به دنبال همان دست‌نیافتنی‌هاست.

۱۷. هر چند مفلسم نپذیرم عقیق خرد

معنی: اگرچه ناتوانم، اما عقیق (سنگ قیمتی) خرد را نمی‌پذیرم.
مفهوم: شاعر ارزش خرد متعارف را ناچیز می‌شمرد و به دنبال گوهر نایاب حقیقت است.

۱۸. پنهان ز دیده‌ها و همه دیده‌ها از اوست

معنی: (معشوق) از دیدگان پنهان است، اما همه چیز را او می‌بیند.
مفهوم: اشاره به حاضر و ناظر بودن خداوند در عین غیبت از دیدگان مادی.

۱۹. گوشم شنید قصّهٔ ایمان و مست شد

معنی: گوش من داستان ایمان را شنید و مست شد.
مفهوم: شنیدن حکایت‌های معنوی شاعر را به وجد آورده است.

۲۰. یک دست جام باده و یک دست جعد یار

معنی: با یک دست جام شراب و با دست دیگر موی معشوق را گرفته‌ام.
مفهوم: نماد مستی عرفانی و نزدیکی به معشوق حقیقی.

نکات کلیدی:

1. گریز از جامعه سطحی نگر

2. جستجوی حقیقت متعالی

3. تضاد میان خرد متعارف و معرفت عرفانی

4. استفاده از نمادهای شراب و معشوق برای بیان حالات معنوی

این ابیات نشان‌دهنده سیر و سلوک عرفانی مولانا و نگاه انتقادی او به جامعه ظاهربین است.

21-24

معنی ابیات ۲۱ تا ۲۴ از غزل مولانا:

۲۱. می‌گوید آن رباب که مُردم ز انتظار

معنی: آن رباب (ساز عود) می‌گوید: "از شدت انتظار دارم می‌میرم."
مفهوم: اشاره به ناله‌های عاشقانه‌ای که از فرط اشتیاق به معشوق برمی‌آید، همانند ناله‌های ساز رباب.

۲۲. من هم‌رباب عشقم و عشقم ربابی است

معنی: من خود همانند رباب عشق هستم و عشق من نیز همچون رباب است (پر از ناله و شور).
مفهوم: شاعر خود را به ساز عشق تشبیه می‌کند که همواره در حال نواختن نغمه‌های عاشقانه است.

۲۳. باقی این غزل را ای مطرب ظریف

معنی: ای نوازندهٔ خوش‌ذوق (مطرب)، بقیهٔ این غزل را نیز به همین شیوه ادامه بده.
مفهوم: شاعر از نوازنده می‌خواهد که ادامهٔ غزل را با همان حال و هوای عاشقانه اجرا کند.

۲۴. بنمای شمس مفخر تبریز رو ز شرق

معنی: ای شمس‌الدین تبریزی (مفخر تبریز)، مانند خورشید از شرق (مشرق وجود) ظهور کن.
مفهوم: خطاب به شمس تبریزی، مراد معنوی مولانا، که او را به خورشید تشبیه می‌کند و طلب ظهورش را دارد.

تحلیل نهایی:
مولانا در این ابیات:

1. از زبان رباب (نماد روح عاشق) سخن می‌گوید

2. خود را با ساز عشق یکی می‌داند

3. از مطرب می‌خواهد حال عاشقانه را حفظ کند

4. در نهایت به شمس تبریزی متوسل می‌شود

نکته: بیت آخر اشاره به "هدهد" (مرغ سلیمان) دارد که نماد پیام‌آور حقیقت است و شاعر خود را هدهدی می‌داند که آرزوی حضور نزد سلیمان حقیقی (خدا/شمس) را دارد.