مقایسه این داستان با داستان های دیگر
مقایسه حکایت شماره ۲۶ گلستان سعدی با داستان‌های مشابه در ادبیات فارسی و جهانی
سعدی در این حکایت، رابطۀ ظلم، عدالت، و تأثیر غیب را بررسی می‌کند. این درونمایه در بسیاری از داستان‌های دیگر، چه در ادبیات فارسی و چه در ادبیات جهان، تکرار شده است. در اینجا به مقایسۀ این حکایت با چند اثر مشابه می‌پردازیم:
۱. مقایسه با داستان‌های مشابه در ادبیات فارسی
الف) داستان «انوشیروان و وزیرش بزرگمهر» (کلیله و دمنه)
شباهت:
در کلیله و دمنه، انوشیروان پادشاهی عادل است، اما گاهی تحت تأثیر دیگران تصمیمات ناعادلانه می‌گیرد.
بزرگمهر (وزیر دانا) مانند وزیر داستان سعدی، او را به عدالت توصیه می‌کند.
تفاوت:
در کلیله و دمنه، تأکید بیشتر بر حیله و نیرنگ اطرافیان است، درحالی که در حکایت سعدی، محبت بی‌قید پادشاه مشکل‌ساز می‌شود.
پایان داستان سعدی بخشش و توبه است، اما در کلیله و دمنه معمولاً مجازاتِ خطاکاران نشان داده می‌شود.
ب) داستان «رستم و اسفندیار» در شاهنامه
شباهت:
اسفندیار با وجود فضایل اخلاقی، به دلیل غرور و تعصب به سرنوشت شوم دچار می‌شود.
مانند غلام در حکایت سعدی که به دلیل تکیه بر امنیت کاذب (حمایت پادشاه) گمراه می‌شود.
تفاوت:
سرنوشت اسفندیار تراژیک است و به مرگ می‌انجامد، اما غلام سعدی نجات می‌یابد و توبه می‌کند.
در شاهنامه، تقدیر غیرقابل تغییر است، اما سعدی بر امکان جبران با توبه و بخشش تأکید دارد.
ج) داستان «شیخ صنعان» در منطق‌الطیر عطار
شباهت:
شیخ صنعان (عارف بزرگی که دلباختۀ دختر ترسا می‌شود) مانند غلام سعدی، از مسیر حق منحرف می‌شود.
در نهایت، توسط هدایت الهی نجات می‌یابد.
تفاوت:
انحراف شیخ صنعان از عشق مجازی ناشی می‌شود، اما غلام سعدی به دلیل بی‌عدالتیِ پادشاه گمراه می‌شود.
عطار بیشتر بر سلوک عرفانی تأکید دارد، درحالی که سعدی اخلاق عملی و اجتماعی را مدنظر قرار می‌دهد.
۲. مقایسه با داستان‌های مشابه در ادبیات جهان
الف) نمایش‌نامه «مکبث» اثر شکسپیر
شباهت:
مکبث (قهرمان تراژیک) به دلیل طمع و وسوسه‌های همسرش، دست به جنایت می‌زند.
مانند غلام سعدی که به دلیل حمایت بی‌قید پادشاه جسور می‌شود.
تفاوت:
پایان مکبث تراژیک است (مرگ و نابودی)، اما غلام سعدی توبه می‌کند و نجات می‌یابد.
شکسپیر بر نقش شانس و تقدیر سیاه تأکید دارد، اما سعدی رحمت الهی و امکان بازگشت را نشان می‌دهد.
ب) رمان «جنایت و مکافات» اثر داستایوفسکی
شباهت:
راسکولنیکوف (شخصیت اصلی) مانند غلام سعدی، مرتکب گناه می‌شود (قتل)، اما در نهایت توبه می‌کند.
هر دو داستان پیوند گناه و رستگاری را بررسی می‌کنند.
تفاوت:
داستایوفسکی روی عذاب وجدان تمرکز دارد، اما سعدی بر عدالت و تدبیر اجتماعی تأکید می‌کند.
در «جنایت و مکافات»، بخشش از طریق مسیحیت است، اما در حکایت سعدی، اخلاق اسلامی-ایرانی حاکم است.
ج) افسانۀ «پرومته» در اساطیر یونان
شباهت:
پرومته به انسان‌ها آتش می‌دهد و به دستور زئوس مجازات می‌شود.
مانند غلام سعدی که به دلیل اشتباهاتش تنبیه می‌شود، اما در نهایت نجات می‌یابد.
تفاوت:
پرومته قهرمانی اسطوره‌ای است که برای انسان‌ها فداکاری می‌کند، اما غلام سعدی انسان معمولی است که خطا می‌کند.
در اساطیر یونان، تقدیر از پیش تعیین‌شده است، اما سعدی بر اختیار و تأثیر رفتار انسان تأکید دارد.
۳. جدول مقایسه‌ای کلی
عنوان داستانشباهت با حکایت سعدیتفاوت با حکایت سعدی
کلیله و دمنه تأثیر مشاوران بد بر پادشاه پایانِ اغلب تنبیهی است
شاهنامه نقش غرور در سقوط انسان تقدیر تراژیک و تغییرناپذیر
منطق‌الطیرگمراهی و هدایت مجددرویکرد عرفانی محض
مکبث تأثیر رفتار نادرست بر سرنوشت پایان تراژیک و بدون بخشش
جنایت و مکافات گناه → توبه → رستگاری تمرکز بر روان‌شناسی گناه
پرومته مجازات و نجات تقدیرگرایی اساطیری
۴. نتیجه‌گیری: چه چیزی حکایت سعدی را متمایز می‌کند؟
ترکیب عدالت و رحمت: درحالی که بسیاری از داستان‌ها به مجازات محض یا تقدیرگرایی می‌پردازند، سعدی تعادل بین عدالت و بخشش را نشان می‌دهد.
نقش اختیار انسان: برخلاف اساطیر یونان یا تراژدی‌های شکسپیر، سعدی معتقد است انسان می‌تواند با توبه و اصلاح، سرنوشت خود را تغییر دهد.
کاربرد اجتماعی: بیشتر داستان‌های مشابه جهانی (مثل مکبث یا جنایت و مکافات) فردمحور هستند، اما سعدی روابط اجتماعی و حکومتداری را نیز تحلیل می‌کند.
→ حکایت سعدی از این نظر منحصربه‌فرد است که هم مسئولیت انسان را گوشزد می‌کند و هم امید به رحمت الهی را زنده نگه می‌دارد.
پند پایانی:
"جهان چون خط و خال و چشم و ابروست / که هر چیزی به جای خویش نیکوست"
(سعدی)
یعنی: هر رفتاری پیامد خود را دارد، اما همیشه راه جبران و بازگشت وجود دارد.