نعوذبالله اگر خلق غیب دان بودی
تحلیل عبارت «نعوذبالله اگر خلق غیب‌دان بودی» از سعدی (گلستان، باب هشتم، حکمت ۹۶):
این عبارت پارادوکسیکال سعدی، حاوی لایه‌های عمیقی از معرفت الهی است:
۱. معنای ظاهری و استعاره
نعوذبالله: پناه بردن به خدا از فرض محال
خلق غیب‌دان: فرض آگاهی انسان‌ها از اسرار نهان
تمثیل: اشاره به رفتارهای ریاکارانه اگر مردم از اسرار هم باخبر بودند
۲. پارادوکس‌های نهفته
الف) آگاهی و ریا:
اگر مردم غیب می‌دانستند، رفتارها تغییر می‌کرد
ولی این تغییر از روی ترس بود، نه اخلاص
ب) عدالت و مراقبت:
خداوند با پنهان نگه داشتن غیب، فرصت تربیت واقعی می‌دهد
"لو اطلع الناس علی عیوب غیرهم، ما تواصل اثنان" (حدیث)
۳. مبانی قرآنی
"وَلَوْ يُعَجِّلُ اللَّهُ لِلنَّاسِ الشَّرَّ اسْتِعْجَالَهُم بِالْخَيْرِ" (یونس:۱۱)
"يَعْلَمُ خَائِنَةَ الْأَعْيُنِ وَمَا تُخْفِي الصُّدُورُ" (غافر:۱۹)
۴. پیام‌های اخلاقی
۱. اخلاص: عمل برای خدا نه ترس از مردم
۲. حیا: شرم از خالق بیش از مخلوق
۳. عدالت الهی: پنهان بودن اسرار، خود رحمت است
۵. تفاوت با مفاهیم مشابه
مفهوم مثبت منفی
مراقبت الهی تربیت کننده محدود کننده
غیب‌دانی خلق نظارت اجتماعی ریاکاری اجباری
حکمت نهفته:
سعدی با این فرض محال به ما می‌آموزد که:
"حیای واقعی آن است که وقتی کسی نمی‌بیند،
انسان از خودش شرم کند،
نه آنکه فقط در انظار به تقوا تظاهر کند."
این نگاه هم ترس‌آور است (از غفلت)، هم امیدبخش (به رحمت الهی).