برداشت

این عبارت حکیمانه که در گلستان (باب دوم، حکایت ۱) آمده است، نشانگر عمیق‌ترین موضع معرفت‌شناختی سعدی است و در پنج لایه قابل بررسی می‌باشد:

۱. معنای ظاهری

• اعتراف به ناتوانی از شناخت باطن افراد

• تأکید بر محدودیت دانش بشری

• تفکیک بین "ظاهر" (آنچه دیده می‌شود) و "باطن" (آنچه پنهان است)

۲. مبانی قرآنی

• "إِنَّ اللَّهَ لَا يَخْفَىٰ عَلَيْهِ شَيْءٌ فِي الْأَرْضِ وَلَا فِي السَّمَاءِ" (آل عمران:۵)

• "يَعْلَمُ خَائِنَةَ الْأَعْيُنِ وَمَا تُخْفِي الصُّدُورُ" (غافر:۱۹)

• سعدی این آیات را به زبان ادبی ترجمه می‌کند

۳. پیام اخلاقی

• پرهیز از قضاوت عجولانه

• احتیاط در داوری درباره دیگران

• تمرکز بر اصلاح خود به جای عیب‌جویی از دیگران

۴. نظریه معرفت شناختی

• تمایز بین سه سطح شناخت:

  • ظاهر (قابل مشاهده)

  • باطن (غیرقابل مشاهده)

  • غیب (مخصوص خداوند)

• تأیید نظریه "حجابیت ذاتی" در شناخت نفوس

۵. کاربرد عملی در زندگی

• در تربیت: "بر ظاهر افراد حکم کن، نه بر نیاتشان"

• در قضاوت: "حکم بر اساس شواهد، نه گمان‌ها"

• در معاشرت: "حسن ظن را حفظ کن"

شاهکار هنری این عبارت:
سعدی در هفت کلمه:

• هم تواضع معرفتی نشان می‌دهد

• هم مرزهای شناخت را مشخص می‌کند

• هم درس اخلاق عملی می‌دهد

حکمت نهایی:
"انسانی که می‌داند نمی‌داند،
داناتر از کسی است که می‌پندارد می‌داند."

این جمله سعدی امروز در روانشناسی به "دانش نادانی" (Metacognition) معروف است و نشان می‌دهد که سعدی نه فقط شاعر، که فیلسوفی عمیق‌نگر بوده است.