برداشت

دل آینه صورت غیب است - این تعبیر سعدی گنجینه‌ای از حکمت عرفانی است که در هفت لایه قابل تأمل است:

1. لایه شناخت‌شناسی:
   دل در این بیت نه به عنوان عضوی جسمانی، بلکه به عنوان «مرکز ادراک باطنی» معرفی می‌شود. سعدی با این تشبیه، نظریه «معرفت قلبی» را مطرح می‌کند که در تقابل با معرفت حسی و عقلی قرار دارد.

2. لایه وجودشناسی:
   آینه در اینجا نماد «وجود رابط» است - چیزی که ذاتاً فاقد صورت است اما قابلیت نمایش تمام نمایی از حقایق را دارد. این همان مفهوم «عالم مثال» در عرفان ابن عربی است.

3. لایه معرفت‌شناسی عرفانی:
   «صورت غیب» اشاره به «اسماء و صفات الهی» دارد. در این نگاه، دل انسان وقتی از تعلقات مادی رها شود، می‌تواند مظهر اسماء الله شود، همانطور که آینه مظهر صور خارجی است.

4. لایه انسان‌شناسی:
   این بیت حاوی نظریه «انسان به مثابه عالم صغیر» است. همانطور که آسمان‌ها و زمین مظهر صفات الهی‌اند، دل انسان نیز می‌تواند آیینه‌دار این حقایق شود.

5. لایه تربیتی:
   سعدی در مصرع دوم («شرط است که بر آینه زنگار نباشد») به «مراحل سلوک» اشاره می‌کند:

• تزکیه (پاکسازی از رذایل)

• تحلیه (آراستن به فضایل)

• تجلیه (مشاهده جمال الهی)

1. لایه زبانی:
   شاعر با انتخاب واژه «آینه» (به جای مرآت یا آیینه) و «صورت» (به جای شکل یا تصویر)، از صنعت «لفظ و معنا» استفاده کرده است. آینه در فارسی همیشه بر شفافیت و صفای باطن دلالت دارد.

2. لایه هنری:
   این تشبیه از نظر زیبایی‌شناسی حاوی سه عنصر است:

• مشبه (دل)

• مشبه‌به (آینه)

• وجه شبه (قابلیت نمایش صور)

نتیجه حکمی:
سعدی در این بیت به «نظریه فیض» اشاره دارد - همانطور که آینه بدون اینکه ذاتی از صور داشته باشد، آنها را نمایش می‌دهد، دل انسان نیز می‌تواند محل تجلی انوار الهی شود، به شرط آنکه از خودبینی و خودنگری رها شده باشد. این دقیقاً همان مفهوم «فنا» و «بقا» در عرفان اسلامی است.