برداشت

پشه و عنقا

در بیت معروف سعدی:

«روزی خود می‌برند پشه و عنقا / حاجت موری به علم غیب بداند»

دو موجود نمادین «پشه» و «عنقا» (یا سیمرغ) به کار رفته‌اند تا مفهومی عمیق از توکل بر روزیِ الهی و بی‌نیازی از دانستن غیب را بیان کند.

تحلیل بیت:

۱. پشه و عنقا: تضاد در عین تساوی

• پشه: موجودی کوچک و ضعیف.

• عنقا: پرنده‌ای افسانه‌ای و عظیم‌القدرت.
  → با وجود تفاوت در قدرت و جایگاه، هر دو به یکسان از روزی خداوند بهره می‌برند.

۲. حاجت مور به علم غیب

• مور: نماد موجودی ریز اما سخت‌کوش.
  → سعدی می‌گوید: حتی مورچگان نیز بدون دانستن غیب (چگونگی رسیدن روزی)، به تلاش خود ادامه می‌دهند و روزیشان می‌رسد.

۳. پیام اصلی:

• انسان نباید درگیر اضطراب آینده یا حسرت گذشته شود (نیازی به علم غیب ندارد).

• همان‌گونه که خداوند روزیِ پشه و عنقا را می‌رساند، به بندگان خود نیز توجه دارد.

منابع قرآنی و عرفانی این مفهوم:

• قرآن (سوره هود:۶):
  «وَمَا مِن دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ إِلَّا عَلَى اللَّهِ رِزْقُهَا...»
  (هیچ جنبنده‌ای در زمین نیست مگر اینکه روزی‌اش بر عهده خداوند است).

• حدیث:
  «لو أنَّکم تتوکَّلونَ عَلَی اللَّهِ حَقَّ تَوَکُّلِهِ لَرَزَقَکم کما یرزُقُ الطَّیرَ، تَغدو خِماصاً وَ تَرُوحُ بِطاناً»
  (اگر چنانکه باید بر خدا توکل کنید، مانند پرندگان روزی شما را می‌رساند که صبح گرسنه بیرون می‌روند و شب سیر بازمی‌گردند).

نتیجه:

سعدی با این بیت، توکل و رضا به تقدیر الهی را آموزش می‌دهد:

• پشه و عنقا هر دو نشانه‌ای از قدرت خداوند در روزی‌رسانی هستند.

• مور نماد اعتماد به خداوند، بدون نیاز به کنجکاوی در غیب است.

• انسان نیز باید مانند این موجودات، به جای نگرانی، بر تلاش و توکل تمرکز کند.

این مفهوم در ادبیات فارسی اغلب با عبارت «قانع باش به روزی که خدا می‌دهد» خلاصه می‌شود.