نظامی گنجوی، به عنوان یکی از ستون‌های ادبیات عرفانی و حکمی فارسی، از مفهوم «غیب» در اشکال مختلفی استفاده کرده است. این مفهوم در پنج گنج او (خمسه) به عنوان دانش الهی، سرنوشت، حکمت ناپیدا، و نیروی خلاقهٔ هستی ظاهر می‌شود. در ادامه، تحلیل این مفهوم در ابیات منتخب ارائه می‌شود:
۱. غیب به مثابه‌ی دانش الهی و حکمت مکنون
نظامی در بسیاری از موارد، غیب را به عنوان علم خداوند و حقایقی که از دسترس بشر خارج است معرفی می‌کند:
خسرو و شیرین (بخش ۱۰):
«ضمیرش کاروانسالار غیب است»
اشاره به این که شاه (قزل ارسلان) به دلیل حکمتش، مانند رهبری است که از اسرار غیب آگاه است.هفت پیکر (بخش ۶):
«خازن گنج خانه غیب است»
سخن حکیمانه، گنجینه‌ای از اسرار الهی است که تنها اهل معرفت به آن دسترسی دارند.شرف‌نامه (بخش ۱):
«ز غیب آن نمودارش آری بدست»
اشاره به این که برخی از اولیای الهی می‌توانند پرده از غیب بردارند.
۲. غیب به عنوان سرنوشت و تقدیر
در برخی ابیات، غیب به معنای سرنوشت ناپیدا و قضای الهی به کار رفته است:
لیلی و مجنون (بخش ۱۱):
«سررشته غیب ناپدیدست»
هیچ کس از راز تقدیر آگاه نیست و کلید فهم آن در دست خداوند است.هفت پیکر (بخش ۳۷):
«شیر مرغان غیب را جویان»
بهرام در جست‌وجوی رازهای ناپیدای تقدیر است که مانند شیری مرموز از دسترس او می‌گریزد.
۳. غیب و ارتباط با عرفان و شهود
نظامی گاهی غیب را به عالم معنا و اشراق عرفانی پیوند می‌زند:
لیلی و مجنون (بخش ۸):
«آینه غیب گشت نامم»
شاعر خود را آینه‌ای می‌داند که اسرار غیب را بازتاب می‌دهد (اشاره به نقش شاعر به عنوان واسطهٔ وحیانی).خردنامه (بخش ۱۶):
«برآورده مکنون غیب از ضمیر»
پیر دانا کسی است که می‌تواند اسرار پنهان را از دل بیرون کشد.
۴. غیب به عنوان منبع خلاقیت هنری
در برخی موارد، غیب منبع الهام شاعر و هنرمند است:
هفت پیکر (بخش ۱۰):
«درکشیدی ز روی غیب نقاب»
اشاره به دانشمندی که با نبوغ خود، پرده از اسرار طبیعت برمی‌دارد.مخزن الاسرار (بخش ۵۹):
«من که به یک چشم زد از کان غیب / صد گهر نغز برآرم ز جیب»
شاعر (یا عارف) مانند معدن‌چی است که گوهرهای معنوی را از معدن غیب استخراج می‌کند.
۵. غیب و محدودیت‌های دانش بشری
نظامی بارها تأکید می‌کند که غیب فراتر از درک انسان است:
خردنامه (بخش ۲۸):
«ره غیب ازان دورتر شد بسی / که اندیشه آنجا رساند کسی»
عقل انسان محدود است و نمی‌تواند به تمام اسرار غیب دست یابد.شرف‌نامه (بخش ۳۲):
«دری را که در غیب شد ناپدید / بجز غیب‌دان کس نداند کلید»
تنها خداوند است که بر همه چیز آگاه است.
جمع‌بندی: سیر مفهوم غیب در نظامی
غیب به عنوان علم الهی: دانشی که تنها خداوند و اولیای خاص او از آن آگاهند.
غیب به عنوان تقدیر: سرنوشتی که انسان نمی‌تواند آن را تغییر دهد.
غیب به عنوان منبع الهام: سرچشمهٔ خلاقیت شاعران و عارفان.
غیب به عنوان مرز دانش بشری: محدودیت انسان در برابر اسرار هستی.
این تحولات نشان می‌دهد که نظامی غیب را هم به صورت یک مفهوم دینی (مطابق با قرآن) و هم به عنوان مفهومی عرفانی و فلسفی به کار برده است. او از یک سو بر ناتوانی انسان در برابر غیب تأکید دارد و از سوی دیگر، راه‌هایی مانند عقل، شهود و الهام هنری را برای نزدیک شدن به آن پیشنهاد می‌کند.