ستر غیب
تحلیل مفهوم «ستر غیب» در ادبیات عرفانی با تأکید بر اندیشه‌ی جامی
۱. تعریف و ساختارشناسی مفهومی
ستر غیب ترکیبی است از:
ستر (پوشش، حجاب) ← بر گرفته از قرآن: «یَعْلَمُ السِّرَّ وَأَخْفَى» (طه:۷)
غیب (عالم نادیدنی) ← با اشاره به آیه: «عَالِمُ الْغَیْبِ وَالشَّهَادَةِ» (حشر:۲۲)
معنای ترکیبی:
پوشش الهی بر اسرار غیبی که:
هم حفاظت می‌کند
هم امتحان است
هم رحمت است (زیرا همه ظرفیت دریافت تمام حقیقت را ندارند)
۲. سیر تطور تاریخی در ادبیات عرفانی
دورهویژگی‌هانمونه‌ها
پیش از اسلاممفهوم «پرده‌ی ایزدی» در متون پهلوی-
قرن ۴-۵کاربرد تحت‌اللفظی رودکی
قرن ۶شکل‌گیری مفهوم عرفانی سنایی: «پرده‌ی غیب در میان است»
قرن ۷اوج شکوفایی مولانا: «ستر غیبش نهان دارد»
قرن ۹جامی: نظام‌مندسازی فلسفی«ستر غیب ذات، کس ندید»
۳. تحلیل کاربرد در آثار جامی
الف) در غزلیات:
«ستر غیب از رخ تو برخاست»
اشاره به لحظات مکاشفه و کشف
ب) در مثنوی هفت اورنگ:
«هر که را ستر غیب برگیرد»
وصف مقام اهل شهود
ج) در نثر عرفانی (نفحات الانس):
توصیف ستر غیب به عنوان حجاب‌های هفتگانه‌ی سلوک
۴. ابعاد سه‌گانه‌ی معنایی
بُعدتوضیح نمونه از جامی
الهیاتی حجاب ذات الهی«ستر غیب ذات، کس ندید»
سلوکی موانع راه معرفت«ستر غیب دل به تسبیح درید»
وجودشناختی مراتب وجود«ستر غیب آسمان‌ها را پوشید»
۵. ارتباط با نظام فکری جامی
۱. در نظریه‌ی تجلی:
ستر غیب ← جنبه‌ی «بطون» تجلی
کشف ستر ← جنبه‌ی «ظهور» تجلی
۲. در مراتب شناخت:
عامه ← زیر ستر غیب
خواص ← رفع ستر غیب
۳. در انسان کامل:
قابلیت «ستر» و «کشف» همزمان
۶. مقایسه با مفاهیم مشابه
مفهوم تفاوت با «ستر غیب»شباهت
حجاب عام‌تر است هر دو مانع هستند
پرده ملموس‌تر است هر دو قابل درک هستند
نقاب فردی‌تر است هر دو پوشش هستند
۷. زیبایی‌شناسی ادبی
الف) صور خیال:
استعاره: «ستر غیب شکافت»
کنایه: «دست بر ستر غیب زدن» (کنایه از جسارت در معرفت)
ب) صنایع ادبی:
تضاد: بین «ستر» و «کشف»
ایهام: هم پوشش است هم حفاظت
۸. نتیجه‌گیری
جامی با بهره‌گیری از:
قرآن و حدیث
عرفان ابن‌عربی
سنت ادبی فارسی
این مفهوم را به اوج رساند.
سه ویژگی کلیدی:
۱. حکمت‌آمیز (چرایی وجود ستر)
۲. سلوکی (چگونگی رفع آن)
۳. هنری (بیان ادبی)تبدیل به الگویی برای شاعران پسین شد، به‌ویژه در مکتب هندی.
نکته پایانی:
در اندیشه‌ی جامی، «ستر غیب» هم مانع است و هم مظهر رحمت، هم حجاب است و هم نشانه‌ی عظمت الهی. این دوگانگی معنایی، از ویژگی‌های بارز سبک اوست.