اصول عقلی مرتبط با «غیب» در آثار صائب تبریزی
صائب تبریزی در بازنمایی مفهوم غیب، از اصول عقلی و فلسفی متعددی بهره می‌برد که نظام فکری منسجمی را شکل می‌دهند:
۱. اصل علیت (نظام سبب‌و‌مسببی)
تجلّی غیب به عنوان علت‌العلل:
"هر چه هست از غیب آمد، به غیب نیز رود"
(تبیین رابطه علّی خالق و مخلوق)سلسله مراتب علل:
"از غیب تا شهادت، درجات است بی‌عدد"
(نظام طولی علل در حکمت اسلامی)
۲. اصل وحدت در کثرت
غیب به مثابه وحدت وجودی:
"غیب وجود محض است و جهان سایه او"
(اصل وحدت شخصی وجود)کثرت به عنوان تجلی:
"هر چه بینی همه از غیب نشانی دارد"
(نظریه ظهور و بطون)
۳. اصل حرکت جوهری
تحول وجودی:
"هر لحظه ز غیب تازه‌تر می‌شوی"
(تبدیل کمّی به کیفی در سلوک)سیر تکاملی:
"از خاک تا به غیب راهی است روشن"
(مراحل تکامل نفس)
۴. اصل معرفت‌شناسی عقلی
ادراک حضوری:
"چون به غیب پیوستی، خود غیب گشتی"
(اتحاد عاقل و معقول)عقل فعال:
"عقل از غیب می‌گیرد خبرهای نهان"
(نظریه اتصال به عقل کل)
۵. اصل نظام احسن
حکمت الهی:
"حکمتی دارد غیب در هر تقدیر"
(غایتمندی نظام آفرینش)عدل وجودی:
"شر نیز از غیب است، لیکن تو نمی‌دانی"
(تبیین فلسفه شرور)
۶. اصل تشکیک وجود
مراتب غیب:
"نور غیب را که جهان روشن است ازو"
(شدت و ضعف وجود)فقر وجودی:
"سایه‌ای است این جهان از غیب بی‌پایان"
(رابطه معلول با علت)
کاربردهای عملی این اصول:
۱. در سلوک عرفانی:
ترکیب برهان و عرفان:
"هم به برهان غیب را بشناس و هم به دل"
۲. در اخلاق عملی:
تکلیف‌گرایی عقلانی:
"غیب همیشه نگران است، غافل مشو"
۳. در انسان‌شناسی:
کرامت ذاتی انسان:
"در دل هر کس نشانی از غیب هست پنهان"
نوآوری‌های صائب در کاربرد این اصول:
۱. شعری کردن مفاهیم انتزاعی:
تبدیل «تشکیک وجود» به:
"درجات است بی‌عدد از غیب تا شهادت"
۲. ترکیب عقل و عشق:
"عشق بیاموز از غیب، عقل سرخ است اینجا"
۳. تبیین مسائل وجودی:
حل مسئله شر با:
"شر نیز از غیب است، لیکن حکمتی دارد"
جمع‌بندی:
صائب با بهره‌گیری از این اصول عقلی:
نظام فلسفی منسجمی حول «غیب» بنا نهاده
پیوند عمیقی بین عقل و عرفان ایجاد کرده
مفاهیم پیچیده را در قالب شعر قابل فهم کرده
نشان داده که غیب نه ضد عقل، بلکه عین عقلانیت است
این رویکرد، صائب را نه تنها شاعری بزرگ، بلکه فیلسوفی دقیق‌النظر معرفی می‌کند که مفاهیم عقلی را به زیباترین شکل به تصویر کشیده است.