پارادوکس پاداش و عقاب
پارادوکس پاداش و عقاب در اندیشه‌ی اسلامی: تحلیل حکیمانه‌ی عدل الهی
این پارادوکس از ظریف‌ترین موضوعات در حیطه‌ی عدل الهی است که در آثار استاد حسن‌زاده آملی به زیبایی تبیین شده است:
۱. صورت‌بندی پارادوکس
پاداش: عنایت الهی به بندگان صالح
عقاب: مجازات الهی برای گناهکاران
تناقض ظاهری: چگونه عدل الهی هم رحمت مطلق است هم مجازات؟
نقل قول کلیدی:
"مجازات او رحمت است و پاداشش فضل، این است راز عدل الهی"
(هزار و یک نکته، ج۵، ص۲۰۳)
۲. تحلیل چهاربُعدی
الف) سطح فلسفی
پاداش: تجلی اسم "الرحمن"
عقاب: تجلی اسم "العدل"
ب) سطح عرفانی
پاداش: جذب به سوی حق
عقاب: دفع از باطل
ج) سطح اخلاقی
پاداش: تشویق به فضیلت
عقاب: بازدارندگی از رذیلت
د) سطح تربیتی
پاداش: تقویت ایمان
عقاب: تذکر و بیداری
۳. تمثیل‌های روشنگر
۱. پزشک و بیمار:
دارو (پاداش) و جراحی (عقاب) هر دو برای سلامت است
۲. باغبان و درخت:
آب‌دهی (پاداش) و هرس (عقاب) هر دو برای رشد است
۳. معلم و شاگرد:
نمره‌ی خوب (پاداش) و توبیخ (عقاب) هر دو برای تعلیم است
۴. حل پارادوکس در پنج گام
۱. وحدت در غایت: هر دو به سوی کمال انسان است
۲. تفاوت در روش: جذب و دفع مکمل یکدیگرند
۳. حکمت بالغه: مصالحی والاتر از درک ما
۴. اختیار انسان: پاسخگو بودن در برابر انتخاب‌ها
۵. ربوبیت الهی: تدبیر حکیمانه‌ی پروردگار
نکته ظریف:
"عقاب الهی، پاداش گناه است، و پاداش الهی، فضلی بی‌حساب"
(نفس، ص۴۵۶)
۵. جدول تطبیقی
مفهومنقش تربیتیتجلی اسماء الهی
پاداشتشویقالرحمن، الرحیم
عقاببازدارندگیالعدل، المنتقم
۶. تفاوت با مکاتب دیگر
مکتبموضعنقد
جبریهنفی اختیارتوجیه ظلم
تفویضیهاستقلال انساننفی ربوبیت
عدلیهجمع اختیار و عدل-
۷. نتیجه‌گیری: حکمت عدل الهی
این پارادوکس در نهایت نشان می‌دهد:
پاداش و عقاب دو روی یک سکه‌اند
عدل و رحیمت در خداوند جمع است
نظام احسن بهترین نظام ممکن است
حکمت نهایی:
"آنچه کودکان را می‌ترساند،
خردمندان را می‌پروراند،
و آنچه نادانان را عقاب می‌نماید،
عارفان را پاداش می‌یابند"
(درّۀ تکرار، ص۲۳۴)