پارادوکس جزئ وکل
پارادوکس جزء و کل در اندیشه‌ی حسن‌زاده آملی: تحلیل حکیمانه‌ی وحدت در کثرت
این پارادوکس از بنیادی‌ترین مفاهیم در حکمت متعالیه است که استاد حسن‌زاده آملی با رویکردی نوین به بررسی آن پرداخته‌اند:
۱. تعریف مسئله
جزء: هر موجود محدود و متناهی
کل: نظام یکپارچه‌ی هستی
پارادوکس: چگونه جزء هم مستقل است هم وابسته به کل؟
نقل قول کلیدی:
"هر ذره‌ای گویای تمامی است، و تمامی در هر ذره‌ای حاضر"
(هزار و یک نکته، ج۲، ص۱۸۹)
۲. سطوح تحلیل
الف) سطح وجودشناختی
وحدت شخصی وجود: کل حقیقی فقط ذات اقدس الهی است
کثرت اعتباری: موجودات مظاهر مختلف وجودند
ب) سطح معرفت شناختی
جزءنگر: علم حصولی
کل‌نگر: علم حضوری
ج) سطح انسان شناختی
انسان به مثابه جزء: موجودی محدود
انسان به مثابه کل: عالم صغیر
۳. حل پارادوکس در پنج گام
۱. تشکیک وجود: مراتب مختلف وجود از شدت و ضعف
۲. اتحاد عاقل و معقول: علم، عین وجود است
۳. حرکت جوهری: تحول دائمی اجزاء در مسیر کمال
۴. ظهور و بطون: هر جزء مظهر کل است
۵. نظام احسن: هماهنگی کلیه‌ی اجزاء
۴. تمثیل‌های روشنگر
۱. تمثیل امواج دریا:
هر موج (جزء) هم مستقل است هم جزئی از دریا (کل)
۲. تمثیل اعضای بدن:
هر عضو (جزء) هم خودمختار است هم تابع کل بدن
۳. تمثیل آیینه‌بازی:
هر آیینه (جزء) هم تصویر مستقل دارد هم بازتاب کل فضا
۵. کاربردهای عملی
۱. در عرفان عملی:
سالک هم باید خود را ببیند (جزء) هم فانی در حق شود (کل)
۲. در اخلاق:
مسئولیت فردی (جزء) + مسئولیت اجتماعی (کل)
۳. در علم‌دانی:
تخصص‌گرایی (جزء) + جامع‌نگری (کل)
۶. جدول مراتب وحدت و کثرت
مرتبه نسبت جزءنسبت کل
ماده محض۹۰%۱۰%
نفس نباتی۷۰%۳۰%
نفس حیوانی۵۰%۵۰%
نفس انسانی۳۰%۷۰%
عقل فعال۱۰%۹۰%
۷. تفاوت با نگاه‌های دیگر
مکتب موضع درباره جزء و کل
مشاءتأکید بر استقلال اجزاء
اشراق تأکید بر وابستگی اجزاء به کل
حکمت متعالیه جمع استقلال و وابستگی
۸. نتیجه‌گیری: نظام احسن
این پارادوکس در نهایت نشان می‌دهد:
جزء در عین محدودیت، نامحدودیت را می‌نمایاند
کل در عین وحدت، کثرت را ظاهر می‌سازد
حکمت الهی همان جمع این نماهاست
حکمت نهایی:
"هر ذره‌ای آیینه‌دار تمامی است،
و تمامی در هر ذره‌ای نهفته است،
این است راز بزرگ آفرینش"
(نفس، ص۴۲۱)