پارادوکس دور و نزدیک
پارادوکس «دور و نزدیک» در عرفان اسلامی: تحلیل حکیمانه
این پارادوکس بنیادین که در آثار عرفا و حکمای اسلامی به ویژه در اندیشه‌ی حسن‌زاده آملی عمیقاً مورد توجه قرار گرفته، از ظریف‌ترین مفاهیم عرفانی است:
۱. تعریف پارادوکس
صورت مسئله:
"حق تعالی هم از همه چیز دورتر است و هم از همه چیز نزدیک‌تر"مستند قرآنی:
"وَ هُوَ مَعَکُمْ أَیْنَ مَا کُنْتُمْ" (حدید:۴)
"لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ" (شورا:۱۱)
۲. تحلیل مفهومی
وجه دوری وجه نزدیکی
از جهت ذات از جهت ظهور
در مقام احدیت در مقام واحدیت
به اعتبار تنزیه به اعتبار تشبیه
"بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ حُجُبٌ""أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ"
۳. تمثیل‌های روشنگر
۱. تمثیل خورشید:
دوری: فاصلهٔ فیزیکی
نزدیکی: نور و حرارت حاضر در همه جا
۲. تمثیل دری:
دوری: عمق نامتناهی
نزدیکی: حضور آب در هر موج
۳. تمثیل آینه:
دوری: فاصلهٔ تصویر از اصل
نزدیکی: اتحاد صورت در آینه
۴. حل پارادوکس از نگاه حسن‌زاده
ایشان با تلفیق سه دیدگاه این تناقض ظاهری را حل می‌کنند:
۱. حکمت متعالیه (ملاصدرا):
حرکت جوهری و اشتداد وجودی
۲. عرفان نظری (ابن عربی):
وحدت در کثرت و کثرت در وحدت
۳. برهان سینوی:
تقسیم وجود به واجب و ممکن
نقل قول کلیدی:
"دوری او از آن روست که به چیزی مانند نیست، و نزدیکی‌اش از آن روست که به هر چیزی نزدیک‌تر از خود آن چیز است"
(هزار و یک نکته، ج۵، ص۸۷)
۵. کاربردهای عملی این پارادوکس
۱. در عبادت:
ترس (به اعتبار جلال) + امید (به اعتبار جمال)
۲. در معرفت:
تعظیم (به اعتبار تنزیه) + انس (به اعتبار تشبیه)
۳. در اخلاق:
مراقبت (نزدیکی) + تواضع (دوری)
۶. جدول تطبیقی دیدگاه‌ها
مکتبوجه دوری وجه نزدیکی
اشعری تأکید بر تعالی -
معتزلی-تأکید بر عدل
حکمت متعالیه تشأن اول تشأنات بعدی
۷. نتیجه‌گیری: وحدت در کثرت
این پارادوکس در نهایت به این حقیقت اشاره دارد که:
ظاهراً: تناقض
باطناً: نظام حکیمانه‌ی الهی
حکمت نهایی:
"او آنقدر دور است که هیچ چیز به او نمی‌رسد،
و آنقدر نزدیک است که با همه چیز است،
این است راز عظمت او"
(نفس، ص۳۲۱)