برداشت

تهثیل ها درباره نفس در آثارحسن زاده آملی

(بر اساس کتاب‌های «نفس»، «هزار و یک نکته»، «درّۀ تکرار» و دیگر آثار)

۱. تمثیل‌های طبیعی

الف) نفس به عنوان درخت

• تمثیل:

• ریشه: قوه نباتی (تغذیه و رشد)

• تنه: قوه حیوانی (حرکت و ادراک)

• میوه: قوه انسانی (عقل و شهود)

• منبع: "نفس انسان چون شجری است که از خاک طبیعت می‌روید و به افلاک معنا می‌رسد" (هزار و یک نکته، ج۲، ص۷۳)

ب) نفس به عنوان رودخانه

• ساختار تمثیل:

• سرچشمه: فطرت الهی

• مسیر: گذر از مراتب طبیعی

• مقصد: اتحاد با دریای وجود

• نقل قول: "نفس سیلابی است که از کوه‌ساران عالم علوی فرود می‌آید و در دریای وجود فانی می‌شود" (درّۀ تکرار، ص۱۲۴)

۲. تمثیل‌های هنری

الف) نفس به عنوان آینه

• اجزای تمثیل:

• زنگار: تعلقات مادی

• صیقل: مجاهدت‌های معنوی

• تصویر: انعکاس اسماء الهی

• منبع: "قلب المؤمن مرآۀ وجه الله، ولی نیاز به صیقل دارد تا زنگار طبیعت را بزداید" (نفس، ص۲۱۵)

ب) نفس به عنوان ساز موسیقی

• نمادشناسی:

• سیم‌ها: قوای مختلف نفس

• نوازنده: عقل فعال

• نغمه: تجلیات معنوی

• نقل قول: "نفس چون بربطی است که اگر عارفانه نواخته شود، نغمه‌های توحیدی سر می‌دهد" (هزار و یک نکته، ج۳، ص۵۶)

۳. تمثیل‌های معماری

الف) نفس به عنوان کاخ

• معماری وجودی:

• پایه‌ها: غرایز طبیعی

• ستون‌ها: فضایل اخلاقی

• گنبد: عقل نظری

• منبع: "نفس انسانی قصری است که ملکوت و ناسوت در آن جمعند" (معرفت نفس، ص۱۸۹)

ب) نفس به عنوان پل

• کارکرد تمثیل:

• یک سوی پل: طبیعت

• سوی دیگر: ماوراء طبیعت

• مصالح: علوم و معارف

• نقل قول: "نفس پلی است بین دنیا و آخرت که باید با مصالح یقین استوار گردد" (نفس، ص۳۰۲)

۴. تمثیل‌های نوری

الف) نفس به عنوان شمع

• عناصر تمثیل:

• موم: بدن مادی

• فتیله: اراده انسانی

• شعله: عقل نورانی

• منبع: "نفس چون شمعی است که هر چه بیشتر می‌سوزد، نورش افزون می‌گردد" (هزار و یک نکته، ج۱، ص۱۴۲)

ب) نفس به عنوان منشور

• نورشناسی وجودی:

• نور سفید: فطرت اولیه

• رنگ‌ها: مراتب نفس

• منبع نور: ذات اقدس الهی

• نقل قول: "نفس چون منشوری است که نور حق را به هفتاد هزار رنگ تجلی می‌دهد" (درّۀ تکرار، ص۸۷)

۵. تمثیل‌های سفر

الف) نفس به عنوان مرکب

• مؤلفه‌ها:

• افسار: اراده

• زین: اخلاق

• مسیر: سلوک

• منبع: "نفس مرکوب سالک است اگر رام شود وگرنه سرکش می‌گردد" (معرفت نفس، ص۲۳۴)

ب) نفس به عنوان کشتی

• عناصر دریانوردی:

• لنگر: ایمان

• بادبان: توکل

• سکان: عقل

• نقل قول: "نفس کشتی وجود است در دریای پرخطر طبیعت که نیاز به ناخدای عقل دارد" (نفس، ص۱۷۶)

۶. جدول تطبیقی تمثیل‌ها

تمثیلمنبعکارکرد آموزشیمرتبه نفس

درختهزار و یک نکتهنشان دادن رشد تدریجیکلیت نفس

آینهنفساهمیت خودشناسینفس مطمئنه

شمعدرّۀ تکراربیان سوزش عرفانینفس لوّامه

کشتیمعرفت نفسضرورت هدایتنفس امّاره

۷. نکات کلیدی در تمثیل‌پردازی‌های ایشان

۱. تلفیق حکمت و عرفان: ترکیب برهان‌های فلسفی با تشبیهات عرفانی
۲. سلسله‌مراتبی بودن: نمایش حرکت از ماده به معنا
۳. دوساحتی بودن: توجه همزمان به جنبه‌های مادی و معنوی
۴. پویایی: تأکید بر تحول و شدن به جای بودن

۸. حکمت تمثیل‌پردازی‌های حسن‌زاده

• تبیین مفاهیم انتزاعی برای مخاطبان مختلف
• ترسیم مسیر سلوک از طریق تصاویر ملموس
• ایجاد ارتباط بین مراتب وجود از طبیعت تا ماوراء طبیعت

نقل قول پایانی:
"این تمثیل‌ها چون نردبانی است برای عروج از ظاهر به باطن، تا آنجا که نفس آدمی از قید مثال رها شود و به حقیقت محض برسد."
(هزار و یک نکته، ج۵، ص۲۱۳)

New chat