استاد مرتضی مطهری با رویکردی انتقادی-تحلیلی به نقد دیالکتیک (به ویژه دیالکتیک هگلی و مارکسیستی) پردا
استاد مرتضی مطهری با رویکردی انتقادی-تحلیلی به نقد دیالکتیک (به ویژه دیالکتیک هگلی و مارکسیستی) پرداخته است. این نقدها عمدتاً در کتاب‌های «اصول فلسفه و روش رئالیسم» (با همکاری علامه طباطبایی)، «نقدی بر مارکسیسم» و «مقالات فلسفی» مطرح شده‌اند. در ادامه، مهم‌ترین نقدهای مطهری به دیالکتیک را بررسی می‌کنیم:
۱. نقد «ماتریالیستی بودن دیالکتیک مارکسیستی»
ادعای مارکسیسم:
دیالکتیک، قانون عام حاکم بر طبیعت و تاریخ است که مبتنی بر ماده و تضادهای درونی آن است.نقد مطهری:
دیالکتیک مارکسیستی، غایت‌مندی و حکمت الهی را از جهان حذف می‌کند و همه‌چیز را به تضادهای مادی تقلیل می‌دهد.
مثال:
«تضاد دیالکتیکی نمی‌تواند توضیح دهد که چاین جهان به سوی کمال حرکت می‌کند، چون در ماتریالیسم، "کمال" معنا ندارد» (نقدی بر مارکسیسم).
۲. نقد «نفی اصل عدم تناقض»
ادعای دیالکتیک:
تضادها (تز و آنتی‌تز) در هستی واقعی‌اند و اصل عدم تناقض (A ≠ ¬A) تنها در ذهن انسان وجود دارد.نقد مطهری:
این دیدگاه به نفی منطق و هرج و مرج فلسفی می‌انجامد.
در «اصول فلسفه» تأکید می‌کند:
«تضاد، تنها در سیر تحولات وجود دارد، نه در ذات اشیا. یک شیء نمی‌تواند هم الف باشد هم نقیض الف».
۳. نقد «جبر تاریخی دیالکتیکی»
ادعای مارکسیسم:
تاریخ با قوانین دیالکتیکی (مثل تضاد طبقاتی) به‌صورت جبری به کمونیسم می‌رسد.نقد مطهری:
این نگاه، اختیار انسان و نقش اخلاق و دین را در تاریخ نادیده می‌گیرد.
مثال:
«اگر تاریخ جبری است، پس مسئولیت انسان چه می‌شود؟ این نظریه، ظلم‌پذیری را توجیه می‌کند» (جامعه و تاریخ).
۴. نقد «ابهام در مفهوم نفیِ نفی»
ادعای دیالکتیک:
فرآیند تاریخ از طریق «نفیِ نفی» (سنتز) به پیش می‌رود.نقد مطهری:
این مفهوم ابهام‌آفرین است و نمی‌تواند تحولات پیچیده‌ی تاریخی را توضیح دهد.
مثال:
«نفیِ نفی در مارکسیسم، مانند دارویی است که می‌خواهد همه‌ی بیماری‌ها را درمان کند» (مقالات فلسفی).
۵. نقد «عدم انطباق با واقعیات علمی»
ادعای دیالکتیک طبیعت:
قوانین دیالکتیک (مثل تبدیل کمیت به کیفیت) در علوم طبیعی هم صدق می‌کنند.نقد مطهری:
بسیاری از پدیده‌های علمی (مثل قوانین فیزیک نیوتنی) خطی هستند، نه دیالکتیکی.
مثال:
«دیالکتیک نمی‌تواند توضیح دهد که چرا آب در ۱۰۰ درجه می‌جوشد» (اصول فلسفه).
۶. دفاع از «حرکت جوهری ملاصدرا» به جای دیالکتیک
مطهری حرکت جوهری ملاصدرا را که مبتنی بر حکمت الهی است، جایگزین بهتری برای دیالکتیک می‌داند:
تفاوت‌های کلیدی:
ویژگیدیالکتیک مارکسیستیحرکت جوهری ملاصدرا
مبناماده و تضادهای آنوجود و اشتداد وجودی
جهت حرکتتصادفی و بدون غایتبه سوی کمال و قرب الهی
نقش انسانبازیگر بی‌اختیارفاعل مختار با مسئولیت اخلاقی
نتیجهجامعه‌ی بی‌طبقه (کمونیسم)انسان کامل و جامعه‌ی عادلانه
۷. جمع‌بندی: نقدهای مطهری در یک نگاه
نقد اصلیتوضیحمنبع استناد
ماتریالیستی بودننفی غایت‌مندی و حکمت الهی.نقدی بر مارکسیسم
نفی منطقتناقض‌های واقعی را می‌پذیرد.اصول فلسفه و روش رئالیسم
جبر تاریخیاختیار و اخلاق را نادیده می‌گیرد.جامعه و تاریخ
ابهام در نفیِ نفیتحولات تاریخی را به‌صورت مکانیکی تفسیر می‌کند.مقالات فلسفی
عدم علمی بودنبا بسیاری از قوانین طبیعی ناسازگار است.اصول فلسفه
نتیجه‌گیری: آیا مطهری هرگونه دیالکتیک را رد می‌کند؟
ردِّ دیالکتیک ماتریالیستی: به دلیل نفی خدا، اختیار و اخلاق.
پذیرش دیالکتیک الهی: اگر به‌معنای سیر تکاملی وجود (مثل حرکت جوهری) باشد.
به‌عبارت دیگر، مطهری صورت‌های الحادی دیالکتیک را نقد می‌کند، اما تحولات حکیمانه‌ی جهان را می‌پذیرد.
منابع برای مطالعهٔ بیشتر:
کتاب «اصول فلسفه و روش رئالیسم» (جلد ۴، بحث دیالکتیک).
کتاب «نقدی بر مارکسیسم» (فصل مربوط به دیالکتیک).
مقاله «حرکت جوهری و دیالکتیک» از مجموعه مقالات فلسفی.