مقایسه مفهوم غیب در اثار اقبال و سنایی
مقایسهٔ مفهوم «غیب» در اندیشهٔ علامه اقبال لاهوری و حکیم سنایی غزنوی، دو رویکرد متفاوت از عرفان اسلامی را نشان می‌دهد که یکی متکی بر عقلانیت فعال و احیای تمدنی است و دیگری بر سلوک عاشقانه و ریاضت‌گرایی. در اینجا وجوه تشابه و تفاوت این دو نگاه را بررسی می‌کنیم:
۱. تعریف «غیب» نزد سنایی و اقبال
الف) سنایی (در مثنوی‌های حدیقه‌الحقیقه و سیرالعباد)
غیب عالم معنا و حقیقت الهی است که از طریق ترک دنیا و تصفیهٔ باطن قابل درک است.
مثال از حدیقه‌الحقیقه:
«غیب آنجا که خرد را نباشد راه / جز به دل، کی توان یافتن آن راه؟»
(دستیابی به غیب تنها از طریق دل ممکن است، نه عقل.)
ب) اقبال (در اسرار خودی و جاویدنامه)
غیب حقیقتی پویا است که با عقل خلاق و ارادهٔ انسانی کشف می‌شود و به تحول اجتماعی می‌انجامد.
مثال از جاویدنامه:
«غیب را آیینه‌ای باید به دست / تا در او جانِ خود را پرورش داد»
(غیب با خودسازیِ فعالانه کشف می‌شود.)
۲. راه‌های وصول به غیب
مؤلفه سنایی اقبال
روش ریاضت، زهد و عشقِ عارفانه عقلِ نقاد، عمل و خودسازی
نمادهاپیر، خرابات، می (شراب معنوی)خودی، امت، تمدن اسلامی
هدففنا در خدا بقا در خدا + احیای جامعه
سنایی: تأکید بر ترک دنیا و عبادت محض (مانند داستان‌های تذکره‌الاولیا).
اقبال: غیب با نقد سنت‌های منفعل و بازسازی تمدن محقق می‌شود.
۳. غیب از نگاه اجتماعی
سنایی:
غیب فردگرایانه است و عارف را از جامعه جدا می‌کند:
«جامهٔ دنیا چو برکندی ز تن / غیب بینی در میان جان‌زدن» (حدیقه).
اقبال:
غیب مترقی و جمع‌گرا است و به بیداری امت می‌انجامد:
«از غیب آواز می‌آید که ای بنده! / تو می‌سازی مرا، من می‌سازم تو را» (جاویدنامه).
۴. نمونه‌های شعری متقابل
سنایی (در نکوهش عقل جزوی):
«عقل جزوی را نباشد راه غیب / پای‌بندِ خانۀ خود شد، کی رفت؟»
اقبال (در دفاع از عقل کلی):
«عقلِ تو از غیب خبر می‌آورد / گر به نورِ عشق رهبر می‌آورد» (اسرار خودی).
۵. جمع‌بندی: تفاوت‌های کلیدی
ویژگی سنایی اقبال
منبع عشق و ریاضت عقل و اراده
جامعه گریز از دنیا اصلاح دنیا
نمادخرابات (کناره‌گیری)مسجد (احیای تمدن)
نتیجه‌گیری:
سنایی: غیب معنوی‌محور و نیازمند انفعال عارفانه است.
اقبال: غیب تمدن‌ساز و نیازمند کنشگری انسان است.
هر دو شاعر غیب را فراتر از محسوسات می‌دانند، اما سنایی آن را در خلوتگاه عرفان جستجو می‌کند و اقبال در عرصهٔ تاریخ و جامعه.