فنای صوفیانه در اندیشه علامه اقبال لاهوری: نقد و بازتعریف
۱. مواجهه اقبال با مفهوم فنا
اقبال با تأیید نیمه‌خود و نقد نیمه‌خود با مفهوم فنا برخورد می‌کند:
تأیید: پذیرش جنبه‌های پویای فنا (ذوب شدن در حق)
نقد: ردّ جنبه‌های انفعالی آن (نفی خودی و مسئولیت اجتماعی)
نقطه تعادل اقبال:
"فنایی که خودی را می‌پرورد نه می‌کشد"
(رموز بی‌خودی)
۲. جدول مقایسه فنای سنتی و اقبالی
مؤلفه فنای سنتی فنای اقبالی
هدف محو در ذات الهی بقای در صفات الهی
روش ترک دنیاتسخیر دنیا
نتیجه سکون عرفانی حرکت اجتماعی
رابطه با خودی نفی خودی تعالی خودی
الگوحلاج پیامبر اکرم(ص)
۳. سه سطح فنا در تفسیر اقبال
۱. فنای تخریبی (مردود):
انفعال کامل
گریز از مسئولیت
نمونه: برخی صوفیان منحرف
۲. فنای انتقالی (مشروط):
ذوب شدن در اراده الهی
نمونه: ابراهیم(ع) در آتش
۳. فنای تکاملی (مطلوب):
تبدیل خودی فردی به خودی جمعی
نمونه: پیامبر در مدینه
۴. نقدهای اقبال به تصوف منحط
در "احیای فکر دینی":
نفی جهان ↔ "اسلام می‌گوید جهان را دریاب"
رهبانیت ↔ "راه من رهبانیت نیست"
سکوت سیاسی ↔ "دین بی‌سیاست، دین نیست"
۵. بازتعریف فنا به زبان اقبالی
فنای در فعل (نه ذات):
"آنکه فانی شد در حق، همچون حق کارگر شد"
(جاویدنامه)فنای جمعی:
"فنای تو آنگاه کامل شود که امت را به اوج رسانی"
۶. شواهد شعری
از "اسرار خودی":
"فنا گشتن به معنی نیست مردن // که دریایی شدن از قطره بودن"
از "پس چه باید کرد":
"فنای صوفیانه ما را نخواهد
که ما را کار با این دهر خواهد"
۷. فنا در نظام فکری اقبال
مرتبط با خودی: فنا = اوج تحقق خودی
مرتبط با عشق: عشق راستین به فنا می‌رساند
مرتبط با عمل: فنا باید به تحول اجتماعی بینجامد
۸. تمایزهای کلیدی
فنای اقبالی vs فنای ابن‌عربی:
اقبال بر عمل اجتماعی تأکید دارد نه فقط شهود نظریفنای اقبالی vs فنای مولوی:
اقبال مسئولیت تاریخی را حفظ می‌کند
۹. الگوی عملی فنا از دید اقبال
نمونه‌ها:
پیامبر(ص) در میدان جنگ
بلال در زیر شکنجه
امام حسین(ع) در کربلا
۱۰. جمع‌بندی: فنا به مثابه خودی متعالی
"فنای راستین آن است که خود را چنان بگدازی
که از تو نه خود کم شود، که جهان بیشتر شود"
(ترجمه آزاد از زبور عجم)
دستاوردهای این خوانش:
۱. نجات فنا از انزواگرایی
۲. تبدیل آن به نیروی محرکه اجتماعی
۳. تلفیق عرفان و عملگرایی