ظاهر وباطن
۱. تعریف مفاهیم
الف) ظاهر:
عالم محسوسات و صورتها
در اصطلاح شبستری: "پرده‌ای که باطن را می‌پوشاند"
ب) باطن:
حقایق نامحسوس و معانی
تعریف شبستری: "حقیقتی که در پس پرده‌ی ظاهر نهفته است"
۲. رابطه ظاهر و باطن در گلشن راز
نظریه تجلی:
ظاهر ← مظهر باطن
باطن ← حقیقت ظاهر
بیت کلیدی:
"ظاهر و باطن یکی است این عجب
لیک از چشم تو پیدا است این دو لب"
۳. مراتب شناخت
مرتبه نوع شناخت نسبت به ظاهر و باطن
۱. عامه ظاهرنگری جدایی کامل
۲. خواص ظاهرشناسی ارتباط نسبی
۳. اولیاباطن بینی وحدت وجودی
۴. نمودار سلسله مراتب
[باطن] (حقیقت مطلق) ↓ [برزخ] (عالم مثال) ↓ [ظاهر] (عالم ماده)
۵. تمثیل‌های روشنگری
۱) تمثیل آینه:
ظاهر ← سطح آینه
باطن ← نور منعکس شده
۲) تمثیل کتاب:
ظاهر ← الفاظ و صفحات
باطن ← معانی و مفاهیم
۶. کارکردهای سلوکی
الف) برای مبتدی:
عبور از ظاهر به باطن
"ظاهر را دیدن و باطن را طلبیدن"
ب) برای منتهی:
دیدن باطن در ظاهر
"ظاهر را آیینه‌ی باطن دیدن"
۷. خطرات راه
۱) ظاهربینی محض:
گرفتار شدن در قالب‌ها و صورتها
۲) باطن‌گرایی افراطی:
انکار کامل ظاهر و شریعت
۸. تطبیق با قرآن و حدیث
آیه "هو الاول والآخر والظاهر والباطن"
حدیث "للقرآن ظهر وبطن"
۹. نتیجه‌گیری نهایی
از منظر شبستری:
ظاهر و باطن دو روی یک سکه‌اند
سلوک صحیح:
نه انکار ظاهر
نه توقف در باطن
بلکه "وصل کردن این دو"
پیام حکیمانه:
"ظاهر را بشکن تا باطن را بینی
لیک بدان که این شکستن، همان ساختن است"