در اندیشه عطار، این چهارگانه تمثیلی (نور، آفتاب، سایه، این) شبکه‌ای از مفاهیم عمیق عرفانی را می‌سازد که می‌توان از پنج منظر آن را تحلیل کرد:
۱. فیزیک نور الهی
طیف‌شناسی وجودی:
• نور: تجلیات اسمائی (الله نور السموات والارض)
• آفتاب: ظهور ذاتی (الشمس ضیاء القلب)
• سایه: مظاهر خلقی (کل شیء هالک الا وجهه)
• این: حجاب نفسانی (أفرءیت من اتخذ الهه هواه)
"نور را می‌بینی، آفتاب را نمی‌بینی، سایه را می‌پنداری، و این، همان حجاب است" (منطق‌الطیر)
۲. سلسله مراتب شهود
سطح مفهوم مثال عرفانی خطر
نورتجلیات مکاشفات غرور
آفتاب ذات فناحیرت
سایه خلق بقات علق
این نفس حجاب غفلت
۳. معادله نورشناختی
فرمول وحدت:
(نور) ÷ (این) = (آفتاب) - (سایه)
"هر چه 'این' کمتر، نور بیشتر" (الهی‌نامه)قانون شکست نور:
نور الهی → گذر از منشور نفس → طیف مخلوقات
"همه رنگها از یک نورند" (مصیبت‌نامه)
۴. ساعات روز روحانی
طلوع: هنگام جدایی از "این"
ظهر: اوج دیدار "آفتاب"
**عصر": بازی "سایه"ها
**غروب": بازگشت به "نور"
"هر روز هزاران آفتاب طلوع می‌کند و تو در سایه‌ای می‌نشینی" (تذکره‌الاولیا)
۵. آزمایشگاه نور
ابزارها:
۱. منشور: قلب صاف
۲. عدسی: عینک توحید
۳. طیف‌نما: چشم بصیرتآزمایش:
۱. "این" را در اسید "لا" حل کن
۲. "سایه" را با آتش "اله" بسوزان
۳. "نور" و "آفتاب" یکی خواهند شد
تمرین‌های نورانی:
۱. صبح: "نور" را در آیات بجوی
۲. ظهر: "آفتاب" را در سینه‌ات بیاب
۳. شب: "سایه"ها را با "این" اشتباه مگیر
حکمت نهایی:
عطار به ما می‌آموزد که "این" آخرین سایه است و "سایه" اولین حجاب. آفتاب همیشه تابیده است، اما چشم‌ها یا به "این" خیره شده‌اند، یا در "سایه" گم گشته‌اند.
"گفتم آفتاب کجاست؟
گفت: این سایه کیست؟
پرسیدم: پس نور چیست؟
خندید و گفت:
سایه‌ات را ببین
تا آفتاب را بشناسی"
(منطق‌الطیر)