پرنده-قفس-رهایی
این سه گانه تمثیلی (پرنده، قفس، رهایی) در اندیشه عطار، نقشه ای استعاری از سلوک روحانی ترسیم می‌کند که با نگاهی نو می‌توان آن را چنین بازخوانی کرد:
۱. پرنده: خودِ راستین
بال‌های نامرئی:
• بال چپ: "أَلَا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ" (رعد:۲۸)
• بال راست: "وَمَن یَعْتَصِم بِاللَّهِ فَقَدْ هُدِیَ إِلَىٰ صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ" (آل عمران:۱۰۱)نغمه‌های وجودی:
• آواز صبحگاهی: مناجات
• آواز شامگاهی: استغفار
• سکوت نیمه‌شب: مراقبه
۲. قفس: تنگنای دنیوی
میله‌های نامریی:
۱. میله‌های عمودی: زمان (گذشته-حال-آینده)
۲. میله‌های افقی: مکان (شرق-غرب-شمال-جنوب)
۳. میله‌های مورب: روابط (من-تو-او)قفل‌های روانی:
• قفل طمع: "زَیّنَ لِلنَّاسِ حُبَّ الشَّهَوَاتِ" (آل عمران:۱۴)
• قفل ترس: "إِنَّمَا ذَٰلِکُمُ الشَّیْطَانُ یُخَوِّفُ أَوْلِیَاءَهُ" (آل عمران:۱۷۵)
• قفل غرور: "کَلَّا إِنَّ الْإِنسَانَ لَیَطْغَىٰ" (علق:۶)
۳. رهایی: فنای عرفانی
سه مرحله پرواز:
۱. برخاستن: "إِلَیْهِ یَصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیِّبُ" (فاطر:۱۰)
۲. اوج گرفتن: "تَعْرُجُ الْمَلَائِکَةُ وَالرُّوحُ إِلَیْهِ" (معراج:۴)
۳. حلول: "إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَیْهِ رَاجِعُونَ" (بقره:۱۵۶)
جدول تحول
مرحله پرنده قفس رهایی
آغازجوجه (نفس اماره)تخم (غفلت)خواب (بی‌خبری)
میانه بلبل (نفس لوامه)آهن (ریاضت)بیداری (جهاد)
پایان سیمرغ (نفس مطمئنه)نور (فنا)یقظه (شهود)
تمرین‌های پروازی:
۱. هر صبح با ذکر "سبحان الذی أسری بعبده" بال بگشای
۲. هر ظهر با آیه "أَلَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ" قفس را بگسل
۳. هر شب با مناجات "یا من أظهر الجمیل" در ملکوت حلول کن
حکمت بال‌گشایی:
عطار به ما می‌آموزد که قفس، پرنده‌ای است که خود را قفس می‌پندارد. رهایی، نه در شکستن قفس که در دیدن حقیقت خویش است.
"قفسی که می‌شکستی
بال‌های خودت بود
آنگاه که پر زدی
دریافتی که
همه آسمان
درون توست"
(منطق‌الطیر)