۱. تحلیل «آینهٔ دو رو» در الهی‌نامه: تمایز میان عارف و عامی
در الهی‌نامه، عطار از تمثیل آینهٔ دو رو استفاده می‌کند:
روی اول (عامه): مانند آینه‌ای که رو به خاک است، تنها گرد و غبار می‌بیند.
روی دوم (عارف): مانند آینه‌ای که رو به آسمان دارد، انعکاس نور ستارگان را می‌گیرد.
"آینه‌ای کز خاک رو گرداند
جز غبار دهر چیزی نگذارد
وانکه آینه بر افلاک برد
نور ماه و چرخ در او بازخورد"
نکته: این تمثیل نشان می‌دهد که جهت دل (توجه به عالم معنا یا مادیات) تعیین‌کنندهٔ توانایی آن در دریافت حقایق است.
۲. نور به مثابه «شمشیر دو دم» در تذکره‌الاولیا
عطار در شرح حال بایزید بسطامی روایتی دارد که نور الهی هم رحمت است و هم مجازات:
وقتی بایزید از خدا می‌خواهد که خود را به او نشان دهد، با نوری سوزان مواجه می‌شود که کوه‌ها را ذوب می‌کند.
این نور همان جلال الهی است که تنها عارفان مجذوب (مانند موسی در کوه طور) تاب تحمل آن را دارند.
تحلیل: نور در اینجا هم کاشف حقیقت است و هم نابودکنندهٔ نفس—همان‌گونه که آینه اگر در برابر خورشید قرار گیرد، هم نور می‌گیرد و هم می‌سوزد.
۳. انعکاس به مثابه «توهم زدایی» در مصیبت‌نامه
عطار در داستان مرغی که تصویرش در آب افتاده بود، از انعکاس فریبنده سخن می‌گوید:
مرغی که سایه‌اش در آب دیده، گمان می‌کند مرغ دیگری است و برای نجات او به آب می‌پرد و غرق می‌شود.
این تمثیل هشداری است دربارهٔ تعلق به انعکاس‌های دنیوی (مال، قدرت، شهرت) به جای حقیقت.
"هر که در آینهٔ دنیا نگرد
حیله‌ای دگرش در کار نیست"
پیوند با مفاهیم قبلی: آینهٔ حقیقی باید از دنیا برگردد (الهی‌نامه) تا نور الهی (منطق‌الطیر) را منعکس کند، نه سایه‌های فریبنده را.
جدول تطبیقی: سیر تکامل مفاهیم در آثار عطار
اثرآینهنورانعکاس
منطق‌الطیرخودشناسی (سیمرغ=خود)حقیقت نهاییوحدت وجود
مصیبت‌نامه ابزار رنج و پالایش آزمون و سوزش معنوی فریب دنیا
الهی‌نامه جهت‌گیری دل (خاک/آسمان)معرفت انتخاب
تذکره‌الاولیا—جلال الهی (ترس و عشق)—