سنایی غزنوی، به عنوان یکی از پایه‌گذاران عرفان منظوم فارسی، «عیب» و «غیب» را دو قطب متقابل در سیر تکاملی انسان می‌داند:
عیب نماد حجاب‌های ظلمانی (نفسانی، اجتماعی، اخلاقی) است که روح را در جهان مادی زندانی می‌کند.
غیب نمایانگر عالم ملکوت و حقیقت مطلق است که تنها با گذر از عیوب قابل درک است.
در این تحلیل، مسیر تحول انسان از «عیب» به «غیب» را در چهار مرحله بررسی می‌کنیم:
۱. مرحله نخست: شناخت عیب (خودآگاهی)
سنایی معتقد است شرط نخست رهایی، شناخت عیوب خویش است:
«مرد باید که عیب خود بیند / بر ره زور و غیبه ننشیند»
عیب‌یابی درونی: توقف از سرزنش دیگران و پرداختن به نقصان‌های خود.
نقش عقل: عقل به عنوان نور هدایتگر، عیوب را آشکار می‌کند:
«بر درِ غیب ترجمان خردست»
۲. مرحله دوم: زدودن عیب (تزکیه)
برای رسیدن به غیب، باید از تعلقات دنیوی و رذایل اخلاقی رها شد:
پرهیز از غیبت و ریا:
«ز غیبت مکن تو چهره چو قیر»
ریاضت و مجاهده: مانند شعیب که پس از ده سال چاکری، درِ غیب به رویش گشوده شد:
«تا گشادند بر دلش درِ غیب»
۳. مرحله سوم: گذر از حجاب‌ها (سلوک)
سنایی این مرحله را عبور از «خودی» می‌داند:
«غیب خواهی خودی زره بردار / عیب را با سرای غیب چه کار»
فنا شدن از عیوب: مانند ذوب شدن شمع در نور حق.
اتحاد با غیب: رسیدن به مقامی که عارف نه عیب می‌بیند و نه غیب، بلکه همه چیز را جلوه‌ای از حق می‌داند.
۴. مرحله چهارم: وصال به غیب (فنا فی الله)
در این مرحله، عارف به مشاهده جمال الهی نائل می‌شود:
غیب به مثابه حقیقت:
«غیب من دانم و پس غیب نداند به جز از من»
پیوند عشق و غیب: عشق، تنها نیرویی است که می‌تواند پرده‌های غیب را کنار زند:
«ای محب جمال حضرت غیب / تا نجویی وصال طلعت غیب»
نقشه مفهومی سفر از عیب به غیب
عیب (نفسانیات) │ ▼ خودآگاهی (شناخت عیوب) │ ▼ تزکیه (ترک رذایل) │ ▼ سلوک (عبور از حجاب‌ها) │ ▼ غیب (وصال به حق)
جمع‌بندی
سنایی مسیری از ظلمت «عیب» به نور «غیب» را ترسیم می‌کند که نیازمند:
۱. شناخت نقصان‌های خود،
۲. پالایش درونی،
۳. عبور از تعلقات، و سرانجام
۴. رسیدن به شهود حق است.
این فرآیند، همان سیر از کثرت به وحدت است که در عرفان اسلامی به عنوان «الا بذکر الله تطمئن القلوب» (رعد:۲۸) تجلی می‌یابد.
اگر به بیت یا مفهوم خاصی اشاره کنید، تحلیل را متمرکزتر خواهم کرد.