پس از دوره صفویه، اندیشه مهدویت در ادبیات فارسی همچنان حضوری پررنگ داشت، اما با توجه به تحولات اجتماعی، سیاسی و فکری، این حضور شکلها و رویکردهای متفاوتی به خود گرفت. به طور کلی، میتوان شاعران این دورهها را به چند دسته اصلی تقسیم کرد:
۱. شاعران دوره بازگشت ادبی (اواخر صفویه تا قاجار)
این دوره که واکنشی به سبک هندی بود، به بازگشت به سبک شاعران کهن خراسان و عراق عجم گرایش داشت. در این دوره، اشعار مذهبی و آیینی، از جمله مهدوی، نیز به شیوههای سنتی و با زبانی فاخر سروده میشد.
فاطمه سلطان خانم فراهانی (اواخر قاجار): یکی از برجستهترین شاعران زن دوره قاجار که دیوانی شامل حدود دو هزار قصیده در مدح امام زمان (عج) دارد. ایشان در دورهای که جریانهای مشروطهخواهی و ظهور بهائیت مطرح بود، با نگاهی شیعی و ویژه به مهدویت، به این موضوع پرداخت.
نمونه: (متأسفانه، دسترسی مستقیم به اشعار ایشان در دسترس عموم کمتر است، اما منابع تاریخی به حجم بالای اشعار مهدوی او اشاره دارند.)
فرصت شیرازی (اواخر قاجار): شاعر و مورخ دوره قاجار که در آثار خود به ستایش ائمه (ع) و امام زمان (عج) پرداخته است.
نمونه:
بیا ای مهدی موعود، ای جان جهان! / که بی تو گشته دلها، پر از آه و فغان جهان را پر از عدل تو بینیم روزی / ز جور زمان و ز کین بدگمان (این ابیات، تصویری سنتی از انتظار و آرزوی عدل مهدوی را نشان میدهد.)
۲. شاعران دوره مشروطه (اواخر قاجار و اوایل پهلوی)
در این دوره، ادبیات فارسی رنگ و بوی سیاسی و اجتماعی گرفت. شعر مهدوی نیز از این تأثیر بینصیب نماند و گاه با مضامین آزادیخواهی، عدالتطلبی و مبارزه با استبداد درآمیخت. انتظار از یک مفهوم صرفاً فردی، به یک انتظار اجتماعی و سیاسی برای رهایی از وضعیت موجود تبدیل شد.
ملکالشعرا بهار (۱۲۶۵-۱۳۳۰ شمسی): از شاعران برجسته و فعال در جنبش مشروطه. بهار در کنار اشعار سیاسی و اجتماعی، به سرودن اشعار مذهبی و مهدوی نیز پرداخت.
نمونه:
ظهور او همه خواهان و مقدمش همه عاشق / که تا بری بنماید جهان ز کفر سراسر به امر خالق یکتا کند ظهور و همانا / زمانه را کند از عدل مشکبیز و معطر (این ابیات به لزوم ظهور برای برقراری عدالت و از بین بردن کفر اشاره دارد.)
عارف قزوینی (۱۲۵۹-۱۳۱۲ شمسی): از شاعران ملیگرای دوره مشروطه که اشعارش اغلب به مضامین وطنپرستی و آزادیخواهی اختصاص داشت. او نیز در برخی اشعار خود به مهدویت اشاره کرده است.
نمونه:
سلام چارم و پنجم به مجتبی و شه دین / یکی شهید به زهر و دگر ز نیزه و خنجر ظهور او همه خواهان و مقدمش همه عاشق / که تا بری بنماید جهان ز کفر سراسر (این ابیات نشان میدهد که حتی شاعرانی با گرایشهای ملیگرایانه، به اندیشه مهدویت توجه داشتهاند.)
۳. شاعران دوره معاصر (پهلوی دوم تا کنون)
با انقلاب اسلامی و احیای ارزشهای دینی و انقلابی، شعر مهدوی نیز رونق بیسابقهای گرفت و به یکی از جریانهای اصلی شعر فارسی تبدیل شد. این دوره با تأکید بر انتظار پویا، مسئولیت منتظران و جنبههای حماسی و جهانی ظهور مشخص میشود.
قیصر امینپور (۱۳۳۸-۱۳۸۶ شمسی): یکی از مهمترین شاعران انقلاب اسلامی که در اشعار خود به مضامین انتظار، شهادت و مهدویت پرداخت.
نمونه:
ای آفتاب پنهان، ای شبنم بهاری! / کی از پس پرده غیبت برون آیی؟ جهان پر از بیداد است، دلها بیقرار تو / بیا ای عدل موعود، برآ ای شهریاری! (این شعر بر بیقراری جهان از ظلم و انتظار برای عدل مهدوی تأکید میکند.)
علی معلم دامغانی (۱۳۳۰-۱۴۰۱ شمسی): شاعر برجسته و از چهرههای شاخص شعر انقلاب که اشعار عمیقی در مدح ائمه و امام زمان (عج) دارد.
نمونه:
بیا مهدی! که عالم چشم بر راه ظهور توست / بیا مهدی! که ظلمتها در این دوران، بلای توست ز هر سو میرسد بانگ و فغان از جور دورانها / بیا ای آخرین حجت، که یاری از برای توست. (اشاره به نقش امام در رهایی از ظلم و تکلیف یاریگری منتظران.)
سید حسن حسینی (۱۳۳۵-۱۳۸۳ شمسی): از شاعران توانا و تأثیرگذار انقلاب که با زبان نو و تصاویر بدیع به مهدویت میپرداخت.
نمونه:
تو نیستی که ببینی، چگونه میگذرند / سپیدههای جمعه، بیتو چه غمگیناند. اگر تو آیی، جهان دگر میشود / شب ظلمت، به صبح روشن بدل میشود. (این شعر به حسرت دوری و تأثیر ظهور بر جهان میپردازد.)
محمدرضا شفیعی کدکنی (متولد ۱۳۱۸ شمسی): اگرچه بیشتر به شعر کلاسیک و مضامین اجتماعی و عرفانی شهرت دارد، اما در برخی اشعار خود به مفاهیم کلی انتظار و رهایی اشاره کرده که میتوان آنها را به مهدویت تعبیر کرد.
سیمین بهبهانی (۱۳۰۶-۱۳۹۳ شمسی): در برخی غزلهای خود، با نگاهی انسانی و گاه نوستالژیک، به انتظار و آرزوی آمدن منجی پرداخته است.
همانطور که مشاهده میشود، شاعران پس از دوره صفویه در هر دوره تاریخی، با توجه به شرایط زمانه و رویکردهای ادبی غالب، به مهدی موعود (عج) پرداختهاند. در دوران قاجار، جنبههای سنتی و مدحی غالب بود، در دوران مشروطه با آزادیخواهی و عدالتطلبی آمیخته شد، و در دوره معاصر (به ویژه پس از انقلاب اسلامی)، انتظاری پویا، حماسی و مسئولیتگرا را ترویج کرد.