نامه ۴ نهج‌البلاغه، با تأکید بر رهبری قاطع، تمایز میان تعهد واقعی و ظاهری، و لزوم برخورد با عناصر ناکارآمد و مخل نظم، می‌تواند چارچوبی تحلیلی برای درک و ارزیابی رویکردهای مختلف به مهدویت در گستره ادبیات فارسی فراهم آورد. ادبیات فارسی، آینه تمام‌نمای سیر تطور اندیشه مهدویت در بستر تاریخی ایران است و می‌توان دید که چگونه هر مکتب فکری یا دوره تاریخی، اصول این نامه را به گونه‌ای خاص در برداشت خود از "مهدی" و انتظار اعمال کرده است.
۱. "اطاعت واقعی" و "انقیاد" در برابر مدعیان دروغین و فرقه‌سازی‌ها
اصل در نامه ۴: «فَإِنْ عَادُوا إِلَى ظِلِّ الطَّاعَةِ... فَذَاكَ الَّذِي نُحِبُّ» (اگر به سایه اطاعت ما بازگشتند... این همان است که ما دوست داریم) و تأکید بر «بِمَنِ انْقَادَ مَعَكَ» (کسی که با میل و اراده فرمان می‌برد).
تجلی در ادبیات فارسی: در طول تاریخ ایران، پس از غیبت امام زمان (عج)، مدعیان دروغین مهدویت (از جمله در دوران صفویه، قاجار، و حتی معاصر) ظهور کردند و توانستند پیروانی جذب کنند. ادبیات فارسی (شعر، نثر، تصوف) در مواجهه با این مدعیان، به دو دسته تقسیم می‌شود:
شاعران و نویسندگان متعهد: این گروه، با الهام از مفهوم «اطاعت واقعی» در نامه ۴، بر تبعیت حقیقی از امامان معصوم و نفی هرگونه ادعای دروغین تأکید ورزیدند. آنها منتظر حقیقی را کسی می‌دانستند که به فقها و نائبان امام زمان (عج) «انقید» داشته باشد و فریب مدعیان را نخورد. شعرای بزرگ شیعه همواره بر ویژگی‌های واقعی مهدی موعود و خط بطلان بر ادعاهای واهی تأکید داشتند.
ادبیات فرقه‌ساز: برخی جریانات فکری و فرقه‌ها، با سوءاستفاده از شور مهدویت، به جای تکیه بر «اطاعت و انقیاد» حقیقی از ائمه و نواب، به اطاعت ظاهری از مدعیان دروغین پرداختند. در این ادبیات، گاه شاهد ترویج خرافات، تفسیرهای انحرافی از مهدویت و دعوت به پیروی از افرادی هستیم که فاقد شرایط «اطاعت واقعی» از حق هستند.
۲. "مقابله با شقاق و عصیان" در برابر انحرافات فکری و اجتماعی مهدویت
اصل در نامه ۴: «وَ إِنْ تَوَافَتِ الاُْمُورُ بِالْقَوْمِ إِلَى الشِّقَاقِ وَ الْعِصْیَانِ... فَانْهَدْ بِمَنْ أَطَاعَکَ إِلَى مَن عَصَاکَ» (و اگر اوضاع و احوال آنان را به اختلاف و سرپیچی کشاند... تو با یاری کسی که تو را اطاعت می‌کند با اهل عصیان به جنگ برخیز).
تجلی در ادبیات فارسی: اندیشه مهدویت، همواره در معرض انحرافات و کج‌روی‌ها بوده است.
ادبیات انقلابی و اصلاح‌گر: بخشی از ادبیات مهدوی فارسی (به ویژه در دوران معاصر و پس از انقلاب اسلامی)، با الهام از این اصل، بر لزوم مبارزه با ظلم و فساد (مصادیق "شقاق" و "عصیان") در عصر غیبت تأکید کرده است. این ادبیات، "انتظار" را نه یک سکون، بلکه یک جنبش فعال برای زمینه‌سازی ظهور و مقابله با موانع می‌داند. شعرای انقلابی، "اهل عصیان" را همان ظالمان و مستکبران زمانه می‌دانند که باید با آنها به مبارزه پرداخت.
ادبیات انفعالی و منفعل: در مقابل، برخی جریانات فکری و ادبی (به ویژه در دوره‌های ضعف و انحطاط)، به "انتظار منفی" و انفعالی دامن زده‌اند. این دیدگاه، هرگونه اقدام برای مقابله با "شقاق و عصیان" را بی‌فایده و حتی مضر دانسته و بر این باور است که باید دست روی دست گذاشت تا امام زمان (عج) خود بیاید و همه چیز را اصلاح کند. این رویکرد، در واقع، خود به نوعی "شقاق" و "عصیان" فکری در برابر تکلیف الهی مبارزه با ظلم است.
۳. "حذف عناصر ناکارآمد" و "بی‌نیازی از متکاره‌ها" در صفوف منتظران
اصل در نامه ۴: «وَ اسْتَغْنِ بِمَنِ انْقَادَ مَعَكَ عَمَّنْ تَقَاعَسَ عَنْكَ... فَإِنَّ الْمُتَکَارِهَ مَغِیبُهُ خَیْرٌ مِنْ شُهُودِهِ وَ قُعُودُهُ أَغْنَی مِنْ نُهُوضِهِ» (و با کسی که فرمانت را می‌برد از کسی که به یاریت اقدام نمی‌کند بی‌نیاز باش... مسلماً آنان که ... کراهت دارند نبودشان از بودنشان بهتر، و نشستنشان از قیامشان بی‌نیازکننده‌تر است).
تجلی در ادبیات فارسی: ادبیات مهدوی، به ویژه در بخش‌های عرفانی و اخلاقی، بر تصفیه نفس و پالایش درونی منتظران تأکید دارد.
ادبیات تربیتی و عرفانی: این بخش از ادبیات، "منتظر" را کسی می‌داند که از «تقاعس» (سستی) در مسیر خودسازی و «کراهت» (بی‌میلی) در انجام وظایف دینی و اجتماعی دور باشد. این ادبیات به خواننده القا می‌کند که برای یاری امام زمان (عج)، باید از هرگونه ضعف، تنبلی، دنیاپرستی و نفاق درونی رها شد. حضور چنین عناصری در صف یاران امام، مضر است و باید از آنها «بی‌نیاز» گشت.
ادبیات غافلانه: در مقابل، برخی آثار ادبی، بدون توجه به این اصل تصفیه و خودسازی، صرفاً به بیان ویژگی‌های ظاهری ظهور یا بیان امیدهای واهی می‌پردازند و از تأکید بر لزوم پالایش درونی منتظر غافل می‌شوند.
۴. "تکیه بر اهل اطاعت و انقیاد" به عنوان یاران واقعی مهدی (عج)
اصل در نامه ۴: تمرکز بر «بمن اطاعک» و «بمن انقاد معک».
تجلی در ادبیات فارسی: در تمامی دوره‌ها، ادبیات فارسی (به ویژه شعر مهدوی)، بر اهمیت یاران واقعی امام زمان (عج) تأکید کرده است. این یاران همان "اهل اطاعت" و "اهل انقیاد" هستند که در نهایت، قیام جهانی امام را محقق خواهند کرد. اشعار متعددی به ویژگی‌های این یاران (ایمان راسخ، بصیرت، شجاعت، اخلاص، و...) اشاره دارند که همگی مصادیق «انقیاد واقعی» هستند.
نتیجه‌گیری:
تحلیل تاریخی "مهدی" در ادبیات فارسی با رویکرد نامه ۴ نهج‌البلاغه نشان می‌دهد که:
اندیشه مهدویت، همواره درگیر چالش تشخیص "تعهد واقعی" از "تظاهر" بوده است.
رویکردهای مختلف به انتظار، بر مبنای برداشت از لزوم یا عدم لزوم "مقابله با شقاق و عصیان" شکل گرفته‌اند.
اهمیت "پاکسازی" صفوف منتظران از "عناصر ناکارآمد" و "بی‌میل"، از نقاط برجسته ادبیات مهدوی متعهد است.
در مجموع، نامه ۴ نهج‌البلاغه می‌تواند به عنوان یک معیار تحلیلی قدرتمند به کار رود تا تمایز میان رویکردهای اصیل و انحرافی به مهدویت در طول تاریخ ادبیات فارسی را روشن سازد. این تطبیق نشان می‌دهد که مهدویت فعال و اصیل، نه تنها با اصول نامه ۴ در تضاد نیست، بلکه از آن تغذیه می‌کند و یک نگاه جامع و عملی به انتظار و ظهور را ارائه می‌دهد.