نقش شیعیان در ورود و گسترش مفهوم "مهدی" و "مهدویت" در ادبیات فارسی، به ویژه در معنای منجی موعود و عدالت‌گستر جهانی، نقشی بنیادین و تعیین‌کننده بوده است. در حالی که در قرون اولیه، شاعران درباری از این واژه بیشتر برای مدح و ستایش حاکمان استفاده می‌کردند، این شیعیان و علمای آنها بودند که با تبیین باورهای کلامی و حدیثی، مفهوم واقعی "مهدویت" را به ادبیات فارسی آوردند و آن را به یک آرمان و امید جمعی تبدیل کردند.
نقش شیعیان در ایجاد و تکامل مفهوم "مهدی" و "مهدویت" در ادبیات
پایه‌گذاری مفهوم در متون کلامی و حدیثی: پیش از آنکه مفهوم "مهدی" به طور گسترده وارد ادبیات فارسی شود، علمای شیعه در قرون اولیه اسلامی (از جمله در قرن چهارم هجری که دوران غیبت صغری و آغاز غیبت کبری بود) با تألیف کتب حدیثی و کلامی، مبانی نظری و اعتقادی مهدویت را تدوین و تثبیت کردند. آثاری چون اصول کافی (شیخ کلینی) و کمال الدین و تمام النعمه (شیخ صدوق) از مهم‌ترین منابعی هستند که به جمع‌آوری روایات مربوط به امام زمان (عج)، اثبات امامت ایشان، ویژگی‌های دوران غیبت و ظهور، و نقش جهانی ایشان پرداختند. این متون، پشتوانه فکری و اعتقادی لازم را برای ورود "مهدی" به ادبیات فراهم کردند.
تعریف "مهدی" به عنوان منجی موعود و عدالت‌گستر حقیقی: در برابر کاربردهای اولیه و مدحی "مهدی" در شعر درباری (که بیشتر به معنای حاکم عادل یا نمادی از نظم بود)، شیعیان مفهوم "مهدی" را به طور قطعی و صریح به "امام دوازدهم شیعیان، حضرت مهدی (عج)" پیوند زدند. آنها بر ویژگی‌هایی مانند:
غیبت طولانی: که عنصر انتظار را پررنگ کرد.
ظهور در آخرالزمان: برای نجات بشریت.
پر کردن جهان از عدل و داد: پس از اینکه از ظلم و جور پر شده باشد.
مبارزه با تمامی مظاهر فساد، ظلم، و خیانت: که او را امین مطلق و کامل نشان می‌داد. تأکید کردند. این تبیین‌های اعتقادی، هسته اصلی مفهوم مهدویت را در ادبیات مذهبی فارسی شکل داد.
ایجاد مضمون "انتظار" و "فراق" در ادبیات: باور به غیبت امام دوازدهم (عج) باعث شد که مضمون انتظار، فراق، و آرزوی وصال منجی به یکی از پربسامدترین و عمیق‌ترین مضامین در شعر فارسی (به‌ویژه از قرن هشتم و نهم به بعد) تبدیل شود. شاعران شیعی با سرودن اشعار مناجاتی و استغاثه‌ای، به بیان درد هجران و شور انتظار پرداختند و این مفهوم را از سطح کلامی به عمق عاطفی و هنری کشاندند.
مثال: اشعار ابن حسام خوسفی (قرن نهم) و صامت بروجردی (قرن سیزدهم و چهاردهم) نمونه‌های بارزی از این رویکرد هستند که با هدف اظهار ارادت و انتظار ظهور سروده شده‌اند و مستقیماً به حضرت مهدی (عج) اشاره دارند.
تلفیق با عرفان و فلسفه: با گسترش تصوف و عرفان در ایران، مفهوم "مهدی" نیز با لایه‌های عرفانی و فلسفی آمیخته شد. علمای شیعه و عرفایی که به تشیع تمایل داشتند، "مهدی" را نه تنها یک شخصیت تاریخی و موعود، بلکه نماد انسان کامل، قطب عالم امکان، و واسطه فیض الهی دانستند. این امر به غنای معنایی مفهوم "مهدویت" در ادبیات افزود و آن را از سطح صرفاً روایی فراتر برد.
واکنش به تحولات اجتماعی و سیاسی: باور به "مهدی" و انتظار منجی، در طول تاریخ همواره منبع امید و مقاومت برای شیعیان در برابر حکومت‌های جائر و شرایط نامساعد اجتماعی بوده است. این انتظار، در ادبیات نیز بازتاب یافت و شاعران شیعی، هرگاه ظلم و فساد (و به تبع آن، خیانت به حقوق مردم) بیداد می‌کرد، با امید به ظهور "مهدی"، به نوعی اعتراض به وضعیت موجود پرداختند و آرزوی یک دگرگونی بنیادین را ابراز می‌داشتند. این رویکرد به مرور تکامل یافت و در دوران مشروطه (مانند عارف قزوینی) به یک آرمان سیاسی-اجتماعی تبدیل شد.
نتیجه‌گیری
شیعیان با تدوین مبانی کلامی و حدیثی، تثبیت مفهوم "مهدی موعود" به عنوان منجی عدالت‌گستر، ایجاد مضامین انتظار و فراق، تلفیق آن با عرفان و فلسفه، و استفاده از آن به عنوان نمادی برای امید و مقاومت در برابر ظلم و فساد، نقش حیاتی در ایجاد، تکامل و تعمیق واژگان "مهدی" و "مهدویت" در ادبیات فارسی ایفا کردند. این تلاش‌ها باعث شد که "مهدی" از یک واژه مدحی یا نمادین، به یکی از پرمایه‌ترین و پرنفوذترین مفاهیم در شعر و نثر فارسی تبدیل شود که همواره با پاکی، امانت، و ریشه‌کن کردن هرگونه فساد و خیانت پیوند ناگسستنی دارد.