مفهوم "حتمیت بلا و اضطراب" به این معناست که رنج، سختی، و ناآرامی، اجزای جدایی‌ناپذیر زندگی دنیا هستند و گریزی از آنها نیست. این دیدگاه، که ریشه‌ای عمیق در آموزه‌های دینی و فلسفه‌ی عرفانی دارد، به انسان هشدار می‌دهد که نباید از دنیا انتظار آرامش مطلق و شادی پایدار داشت، چرا که ماهیت آن بر تغییر، فنا و آزمون بنا شده است. این اضطراب، نه صرفاً یک اتفاق، بلکه پیامدی قطعی برای کسانی است که به دنیا دل می‌بندند.
"حتمیت بلا و اضطراب" در کلام امام علی (ع)
امام علی (ع) در نامه‌ی ۶۸ نهج‌البلاغه، به‌ویژه در بخش پایانی آن، بر این حتمیت تأکید می‌کند:
«فَإِنَّ صَاحِبَهَا كُلَّمَا اطْمَأَنَّ فِيهَا إِلَى سُرُور أَشْخَصَتْهُ عَنْهُ إِلَى مَحْذُور، أَوْ إِلَى إِینَاس أَزَالَتْهُ عَنْهُ إِلَى إِیحَاش!»
که دنیادار چون به لذت و خوشی آرام گرفت، دنیا او را به عرصه بلا و سختی فرستاد، یا هر زمان به انس با دنیا مطمئن شد او را به ترس و وحشت دچار ساخت!
تحلیل این حتمیت:
دگرگونی از سرور به محذور: عبارت "کُلَّمَا اطْمَأَنَّ فِيهَا إِلَى سُرُور أَشْخَصَتْهُ عَنْهُ إِلَى مَحْذُور" به وضوح بر حتمیت بلا و سختی دلالت دارد. "کُلَّما" به معنای "هر زمان که" است و نشان می‌دهد که این اتفاق یک قانون دائمی و اجتناب‌ناپذیر است. یعنی هرگاه انسانی به لذت‌ها و شادی‌های دنیا تکیه کند و در آن احساس آرامش کند، دنیا لزوماً و بدون استثنا او را از آن خوشی دور کرده و به سوی آنچه مایه "مَحْذُور" (ترس، خطر، بلا و سختی) است، می‌راند. این بلا و سختی، از ویژگی‌های ذاتی دنیا برای دلبستگان آن است.
تبدیل انس به وحشت: بخش دوم جمله، یعنی "أَوْ إِلَى إِینَاس أَزَالَتْهُ عَنْهُ إِلَى إِیحَاش!" نیز همین حتمیت را تأکید می‌کند. "إِیحَاش" به معنای وحشت، تنهایی و بیگانگی است. حتی اگر انسان با دنیا انس بگیرد و در آن احساس راحتی کند، این آرامش موقتی است و دنیا آن را به وحشت و اضطراب مبدل خواهد کرد. این تحول از انس به وحشت، پیامد قطعی دلبستگی به چیزی ناپایدار است.
عواقب دنیاداری: این کلام امام (ع) بیانگر آن است که برای "صاحب دنیا" (کسی که به دنیا دلبسته و بر آن تکیه کرده)، بلا و اضطراب نه یک احتمال، بلکه یک سرنوشت محتوم و قطعی است. آرامش در دنیا، یک توهم و فریب است که در نهایت به ناآرامی و پریشانی منجر می‌شود.
"حتمیت بلا و اضطراب" در اشعار فیض کاشانی
فیض کاشانی نیز، با بینش عرفانی خود که ریشه در کلام اهل بیت (ع) دارد، بر این حتمیت تأکید می‌کند. اگرچه ممکن است از واژگان دقیق "حتمیت" استفاده نکند، اما مفهوم ناپایداری دنیا و همراهی آن با رنج و اضطراب در اشعارش فراوان است:
ناپایداری و فنا: فیض بارها به ناپایداری دنیا اشاره می‌کند که خود منشأ اضطراب است. وقتی چیزی پایدار نیست، نمی‌توان به آن دل بست و از این دلبستگی، جز اضطراب از دست دادن حاصل نمی‌شود.
"لِقِلَّةِ مَا یَصْحَبُکَ مِنْهَا" (همانطور که در کلام امام (ع) آمده، و فیض نیز با این بینش همراه است) - دنیا فانی است و آنچه فانی است، اضطراب‌آور است.
دنیا به مثابه‌ی "محنت‌آباد": فیض دنیا را به مکانی پر از رنج و سختی توصیف می‌کند:
"نشیمن تو نه این کنج محنت‌آباد است" (شوق مهدی، غزلیات، شماره ۱۸) این "محنت‌آباد" بودن دنیا، نشان‌دهنده‌ی حتمیت وجود رنج و اضطراب در آن است.
درد و سوز ناشی از تعلقات: اشعاری که به غم و سوز درونی شاعر از آتش عشق یا فراق می‌پردازند، اگرچه مستقیماً به اضطراب ناشی از دنیا اشاره نمی‌کنند، اما ماهیت تجربه رنج و بلا در دنیا را بازتاب می‌دهند.
جمع‌بندی:
مفهوم "حتمیت بلا و اضطراب" در کلام امام علی (ع) و اشعار فیض کاشانی، یک پیام کلیدی برای انسان است: دنیا سرای آسایش و آرامش دائمی نیست. هرگونه اطمینان و دلبستگی به آن، نتیجه‌ای جز مواجهه با بلا، سختی و تبدیل انس به وحشت نخواهد داشت. این حتمیت، نه تنها برای تنبیه، بلکه برای بیداری و سوق دادن انسان به سوی حقیقت پایدار و سرای آخرت است تا آرامش حقیقی را در آنجا بجوید.