اوج خطر، در اوج کامیابی‌ها
عبارت "اوج خطر، در اوج کامیابی‌ها" یک اصل عمیق اخلاقی و روان‌شناختی است که به معنای این است که زمانی که انسان در اوج موفقیت، آسایش، و رفاه مادی قرار دارد، بیشترین خطر غفلت، دلبستگی به دنیا، و انحراف از مسیر حق او را تهدید می‌کند. در چنین شرایطی، نفس به آرامش ظاهری خو می‌گیرد و انسان ممکن است از یاد خدا و هدف اصلی زندگی بازماند.
"اوج خطر، در اوج کامیابی‌ها" در کلام امام علی (ع)
این اصل به وضوح و با بیانی شیوا در نامه‌ی ۶۸ نهج‌البلاغه، خطاب به سلمان فارسی، مطرح شده است:
«وَ کُنْ آنَسَ مَا تَکُونُ بِهَا، أَحْذَرَ مَا تَکُونَ مِنْهَا; فَإِنَّ صَاحِبَهَا كُلَّمَا اطْمَأَنَّ فِيهَا إِلَى سُرُور أَشْخَصَتْهُ عَنْهُ إِلَى مَحْذُور، أَوْ إِلَى إِینَاس أَزَالَتْهُ عَنْهُ إِلَى إِیحَاش!»
به وقتی که اُنس تو با دنیا بیشتر است، همان زمان از آن بیشتر برحذر باش، که دنیادار چون به لذت و خوشی آرام گرفت، دنیا او را به عرصه بلا و سختی فرستاد، یا هر زمان به انس با دنیا مطمئن شد او را به ترس و وحشت دچار ساخت!
تحلیل و پیام:
خطر غفلت در آسایش: این بخش از کلام امام (ع) بر این نکته تأکید دارد که انسان نباید فریب آرامش‌ها و خوشی‌های ظاهری دنیا را بخورد. در لحظاتی که همه چیز بر وفق مراد است و انسان احساس کامیابی می‌کند ("آنَسَ مَا تَکُونُ بِهَا" - وقتی که اُنس تو با دنیا بیشتر است)، دقیقاً همان لحظه است که باید بیشترین مراقبت و هوشیاری را داشت ("أَحْذَرَ مَا تَکُونَ مِنْهَا" - همان زمان از آن بیشتر برحذر باش). چرا که رفاه و راحتی، اغلب سبب غفلت از خداوند، فراموشی مرگ و آخرت، و دلبستگی بیش از حد به امور فانی می‌شود.
دگرگونی از سرور به محذور: امام (ع) در ادامه، سرنوشت محتوم کسی را که به دنیا اطمینان می‌کند، بیان می‌دارد: "صاحب دنیا هرگاه به شادی و لذتی اطمینان یابد، دنیا او را از آن دور کرده و به سوی بلا و سختی می‌راند." این نشان می‌دهد که کامیابی‌ها در دنیا پایدار نیستند و هر لذتی می‌تواند به سرعت به رنج و درد تبدیل شود.
درس تاریخی: این پیام در بستر تاریخی خود، بسیار معنادار است. در دوران پس از پیامبر (ص)، با گسترش فتوحات و سرازیر شدن ثروت به جامعه اسلامی، بسیاری از مسلمانان (حتی برخی از خواص) دچار دنیاگرایی شدند. امام (ع) با این هشدار، می‌خواست از وقوع این انحرافات و فتنه‌های ناشی از رفاه‌زدگی جلوگیری کند و بصیرت مردم را حفظ نماید.
"اوج خطر، در اوج کامیابی‌ها" در اشعار فیض کاشانی
فیض کاشانی نیز، با بینش عمیق عرفانی و اخلاقی خود که ریشه در آموزه‌های اسلامی دارد، به این مفهوم می‌پردازد. اگرچه او ممکن است دقیقاً از عبارت "اوج خطر، در اوج کامیابی‌ها" استفاده نکرده باشد، اما مضمون بی‌وفایی دنیا، مذمت دلبستگی به لذت‌های آن، و تأکید بر زهد که همگی با این اصل در ارتباط هستند، در اشعار او فراوان است:
خطر فریب دنیا: فیض بارها دنیا را به موجودی فریبنده تشبیه می‌کند که در ظاهر زیباست اما باطن خطرناکی دارد. این فریب، در دل آسایش‌ها و کامیابی‌ها نهفته است:
"آن که در چنبر اوست همچو فلک / مار دنیاش گرفته حلقه" (غزل ۹۱۰) این "مار دنیا" در پی آن است که در لحظه‌ی غفلت، انسان را به دام اندازد.
نفی آرامش در دنیا: فیض مانند امام علی (ع)، آرامش حقیقی را در دنیا نمی‌جوید و این خود تأکیدی بر این است که کامیابی‌های دنیوی، آوردگاه خطر هستند:
"ندارم خان و مانی حسبی الله / نخواهم آب و نانی حسبی الله" (غزل ۸۴۷) این بی‌نیازی از دنیا، راهی برای رهایی از خطرات پنهان در کامیابی‌های آن است.
جمع‌بندی:
"اوج خطر، در اوج کامیابی‌ها" یک اصل مهم در تفکر اسلامی است که هم امام علی (ع) و هم فیض کاشانی بر آن تأکید دارند. این مفهوم به انسان هشدار می‌دهد که باید در برابر جلوه‌های فریبنده و آسایش‌های موقت دنیا هوشیار باشد. اوج رفاه و موفقیت، نباید منجر به غفلت و دلبستگی شود، زیرا در همین لحظات است که انسان بیش از پیش در معرض لغزش و تباهی قرار می‌گیرد. این پیام، دعوتی است به مراقبت دائمی از نفس و حفظ بصیرت در همه‌ی احوال.