اشک در شعر فیض کاشانی، نه تنها صرفاً قطراتی از چشم، بلکه نمادی پربار از حالات عمیق درونی و معنوی است. فیض، همچون بسیاری از شاعران عارف، از اشک برای بیان طیف وسیعی از احساسات و مفاهیم بهره برده است.
معانی و کاربردهای "اشک" در اشعار فیض کاشانی
اندوه و سوز دل: اشک در ابتدایی‌ترین معنایش، نشانه‌ی غم، درد، و حسرت است. شاعر از طریق ریزش اشک، سوز درونی ناشی از فراق، عشق، یا نرسیدن به مقصود را ابراز می‌کند.
غزل شماره ۷۵۸: "همه شب اشگ میریزم ز سوز آتش شوقش / بود رحم آبدش روزی بچشم اشگبار من" (اشک از سوزش شوق معشوق جاری می‌شود.)
غزل شماره ۹۷ (شوق مهدی): "آتش دل کی به آب دیده بنشانم چو شمع" (اشک برای فرونشاندن آتش دل کافی نیست، همانند شمعی که می‌گرید و همچنان می‌سوزد.)
توبه و تطهیر باطنی: در بسیاری موارد، اشک نمادی از ندامت، پشیمانی، و وسیله‌ای برای پاک شدن از گناهان و آلودگی‌های روحی است. این مفهوم ریشه در آموزه‌های دینی دارد که گریه از ترس خدا یا گناهان را عامل آمرزش می‌داند.
غزل شماره ۷۷۱: "گریه میکنم شسته تا شود ز آب دیده ام نامه گنه" (اشک دیده وسیله‌ای برای شستشوی نامه‌ی اعمال و پاک کردن گناهان است.)
غزل شماره ۸۷۴: "غسل کنم ز آب چشم پاک شوم ز آزو خشم / چون بحرم نهم قدم تا نکنم طهارتی" (با آب چشم غسل می‌کند تا از رذایل اخلاقی پاک شود.)
غزل شماره ۸۲۷: "بر آیینه دل من سربسر زنگار افتاده / نیآبد شست و شو الا بآب چشم و سوز جان" (اشک چشم و سوز دل تنها راه پاک کردن زنگار از آینه‌ی دل است.)
اشتیاق و شور عرفانی: گاهی اشک نه از سر غم، بلکه از شدت شور و اشتیاق به وصال معشوق ازلی یا حقایق معنوی جاری می‌شود. این اشک، بیانگر عمق محبت و بی‌قراری عاشق است.
غزل شماره ۷۵۸: "همه شب اشگ میریزم ز سوز آتش شوقش..." (اشک ناشی از سوز آتش شوق.)
منبع فیض و معرفت: در برخی ابیات، اشک به حدی عمیق و پرمایه می‌شود که خود به منبعی از حقیقت و معرفت تبدیل می‌شود؛ گویی دریایی از حقایق در آن نهفته است.
غزل شماره ۷۸۰: "شور دریای حقایق ز آب چشم ما ببین / در و لعل خون دل درقعر این دریا به بین" (اشک چشم، دریایی از حقایق است که گوهرهای معرفت را در خود دارد.)
نشانه‌ی تلاش و رنج سلوک: اشک می‌تواند نمادی از سختی‌ها، تلاش‌های بی‌وقفه، و رنج‌هایی باشد که سالک در راه رسیدن به مقصود متحمل می‌شود.
غزل شماره ۶۱ (شوق مهدی): "به آب دیده شب و روز تربیت کردم / نهال گلبن شوقش به بر نمیآید" (اشک‌ها مایه‌ی پرورش نهال شوق هستند، اما با این وجود گاه به ثمر نمی‌رسند.)
فراوانی و شدت: فیض گاهی با تعابیری مانند "صد جوی" یا "همچو شط"، بر شدت و حجم اشک‌های جاری تأکید می‌کند که نشان از عمق تأثر و اندوه است.
غزل شماره ۹۳۶: "بررخ از آب دیده ام صدجوی" (اشک همچون صد جوی آب بر رخ جاری است.)
غزل شماره ۹۵ (شوق مهدی): "گشته روان ز دیدهام چشمه آب همچو شط" (اشک از دیده مانند رود روان شده است.)
جمع‌بندی:
"اشک" در شعر فیض کاشانی، پدیده‌ای چندوجهی است که هم بار عاطفی شدید دارد و هم حامل مفاهیم عمیق اخلاقی و عرفانی است. از غم و پشیمانی تا شوق و معرفت، اشک ابزاری قدرتمند برای بیان حالات درونی و سفر روحانی در دیوان فیض محسوب می‌شود.