بسیار عالی! اکنون که به "اصطلاحات عرفانی" در شعر فیض کاشانی پرداختیم، بیایید به جنبه‌ای دیگر از استفاده او از واژگان تخصصی، یعنی "اصطلاحات دینی و کلامی: تبیین مبانی اعتقادی" در «شوق مهدی» بپردازیم. این ویژگی، نشان‌دهنده دقت و تعهد فیض به اصول عقاید شیعی در قالب شعر است.
اصطلاحات دینی و کلامی: تبیین مبانی اعتقادی در «شوق مهدی» فیض کاشانی
فیض کاشانی، به عنوان یک فقیه، محدث و متکلم برجسته، در اشعار «شوق مهدی» تنها به بیان احساسات و عواطف نمی‌پردازد؛ بلکه به شکلی ماهرانه، از اصطلاحات و مفاهیم بنیادین دینی و کلامی استفاده می‌کند تا مبانی اعتقادی شیعه، به ویژه در حوزه مهدویت، را تبیین و تثبیت نماید. این رویکرد، به شعر او اعتبار علمی و دقت نظری می‌بخشد و آن را از صرفاً یک اثر ادبی فراتر می‌برد.
۱. "غیبت" و "ظهور": ارکان اصلی اعتقاد به امام زمان (عج)
محوری‌ترین اصطلاحات کلامی در «شوق مهدی»، واژه‌های "غیبت" و "ظهور" هستند. فیض به دفعات از این دو مفهوم برای ترسیم وضعیت فعلی جهان و چشم‌انداز آینده استفاده می‌کند:
تیره شب "غیبت": فیض به وضعیت کنونی امام و جهان اشاره دارد که در تاریکی پنهان‌زیستی امام به سر می‌برد.
یعنی این تیره شب غیبت مهدی روزی از دم صبح حضورش لمعان خواهد شد (غزل شماره ۴۵) "غیبت" یک اصطلاح کلامی است که به پنهان زیستی امام دوازدهم (عج) اشاره دارد. فیض آن را با نماد "شب تیره" درمی‌آمیزد تا هم بعد کلامی و هم بعد عاطفی-زیبایی‌شناختی آن را نشان دهد.
صبح "حضور" (ظهور): در مقابل غیبت، فیض وعده حتمی ظهور را می‌دهد که همان "حضور" آشکار امام است.
از دم صبح حضورش لمعان خواهد شد (غزل شماره ۴۵) "حضور" یا "ظهور"، اصطلاحی کلامی است که به آشکار شدن و قیام امام زمان (عج) اشاره دارد. فیض از این اصطلاحات به کرات استفاده می‌کند تا بر حتمیت این رخداد بزرگ تأکید کند.
۲. القاب و اوصاف کلامی امام: معرفی جایگاه و هویت
فیض کاشانی از القاب و اوصافی که در متون دینی برای امام زمان (عج) به کار رفته، استفاده می‌کند تا جایگاه الهی و نقش ایشان را تبیین کند:
"مهدی هادی": این لقب، هم به نام مبارک امام اشاره دارد و هم به نقش هدایت‌گری ایشان در عالم.
مدد از مهدی هادی طلب ای دل ورنه (غزل شماره ۱۱۱) "هادی" یکی از صفات الهی است که به ائمه (ع) نیز نسبت داده می‌شود و نشان‌دهنده هدایت‌گری ایشان در مسیر حق است.
"صاحب عصرنا" و "امام زماننا": این عبارات، به حاکمیت و ولایت امام بر عصر حاضر و زمانه ما تأکید دارند.
که صاحب عصرنا و امام زمانناست (قصیده شماره ۲) این اصطلاحات، جایگاه ولایی و امامت ایشان را در نظام هستی و تاریخ بشر بیان می‌کنند و نشان‌دهنده یک باور کلامی عمیق هستند.
"مهدی آخر زمان": این تعبیر، به نقش ایشان به عنوان منجی آخرالزمان اشاره دارد.
چیست باعث بر خفای مهدی آخر زمان؟ (غزل شماره ۲۳) این اصطلاح، بعد آخرالزمانی مهدویت را برجسته می‌کند و به جایگاه ایشان در پایان تاریخ اشاره دارد.
۳. "جور و ستم" و "عدل": محوریت برقراری عدالت جهانی
فیض در اشعار خود به "جور و ستم" (بی‌عدالتی و ظلم) و در مقابل آن به "عدل" (عدالت) به عنوان دو مفهوم اساسی در اندیشه مهدویت اشاره می‌کند. این مفاهیم مستقیماً با احادیث ظهور مرتبط هستند:
فراگیر شدن "جور و ستم": این اصطلاح، به عنوان نشانه اصلی پیش از ظهور امام مهدی (عج)، در روایات مکرراً ذکر شده است.
پر شد از جور و ستم روی زمین ای مهدی (غزل شماره ۶۵) این بیان، از زبان روایات گرفته شده است ("مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً").
برقراری "عدل": هدف اصلی قیام امام، برقراری عدالت در سراسر جهان است.
مهدی چو به عدل دست گیرد بازار ستم شکست گیرد (غزل شماره ۶۷) "عدل" در اینجا، نه فقط یک مفهوم اخلاقی، بلکه یک اصطلاح کلامی است که به حکومت عادلانه و فراگیر امام (عج) اشاره دارد ("یَمْلَأُ الْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلاً").
۴. "حکمت" و "معصیت": تبیین مبانی الهیاتی و اخلاقی
فیض از اصطلاحات کلامی برای تبیین چرایی غیبت و ارتباط آن با اعمال انسان نیز بهره می‌برد:
"حکمت" الهی: او به وجود یک حکمت الهی در پس غیبت اشاره می‌کند، حتی اگر بشر از آن آگاه نباشد.
چه حکمتست که محرومم از جمال امام (غزل شماره ۹۹) "حکمت" در اینجا به مفهوم حکمت متعالیه الهی و مصلحت در تقدیرات الهی اشاره دارد.
"معصیت": فیض به صراحت به گناهان (معصیت) به عنوان عامل محرومیت از فیض الهی یا دیدار امام اشاره می‌کند، که یک اصل مهم اخلاقی-کلامی است.
مگر ز معصیت آید مرا به دل این داغ (غزل شماره ۹۹) "معصیت" به عنوان تخطی از فرمان الهی، در مباحث کلامی و اخلاقی شیعه، عامل ایجاد حجاب و دوری از قرب الهی و اولیای او دانسته می‌شود.
در جمع‌بندی، "استفاده مکرر از اصطلاحات دینی و کلامی" در «شوق مهدی» فیض کاشانی، نشان‌دهنده عمق دانش کلامی و تعهد او به اصول اعتقادی شیعه است. فیض با به کارگیری ماهرانه این اصطلاحات، نه تنها به شعر خود اعتبار علمی و دقت نظری می‌بخشد، بلکه به تبیین و تثبیت مبانی اعتقادی مهدویت در قالب هنری نیز کمک شایانی می‌کند. این رویکرد، شعر او را به یک اثر آموزشی و اعتقادی ارزشمند برای شیعیان تبدیل کرده است.