از دیدگاه عطار نیشابوری، امام حسین (ع) نه تنها قهرمان ایثار و فداکاری، بلکه تجلی‌گاه اوج معرفت و شناخت الهی است. عطار با به‌کارگیری تعابیر و نمادهای عمیق، بُعد معرفتی شخصیت امام حسین (ع) را برجسته می‌کند و او را به عنوان سرچشمه‌ی نور حقیقت برای سالکان طریق حق معرفی می‌نماید.
۱. آفتاب آسمان معرفت
یکی از برجسته‌ترین تعابیر عطار در مصیبت‌نامه است که می‌فرماید:
آفتاب آسمان معرفت آن حَسَن سیرت حسین بن علی کیست حق را و پیمبر را ولی
در این ابیات، امام حسین (ع) به "آفتاب آسمان معرفت" تشبیه شده است. آفتاب در عرفان، نماد نور مطلق الهی، حقیقت، و منبع هدایت است. این تعبیر نشان می‌دهد که عطار، حسین (ع) را نه صرفاً یک عالم یا دانشمند، بلکه خود منشأ و سرچشمه‌ی اصلی شناخت و بصیرت الهی می‌داند. نور وجودی او بر قلب‌ها و ذهن‌ها می‌تابد و راه رسیدن به حقیقت را روشن می‌کند. این "آفتاب" همه‌ی تاریکی‌های جهل و غفلت را از میان برمی‌دارد و مسیر سالک را به سوی حق نمایان می‌سازد.
۲. دل آگاه حسینی
عطار در جوهرالذات، به بصیرت درونی امام حسین (ع) اشاره می‌کند:
دل آگاه میباید حسینی شهید عشق گشتن بهر دینی
"دل آگاه" در عرفان، به معنای دلی است که از حجاب‌ها و پرده‌ها گذشته و به باطن امور و اسرار الهی دست یافته است. این دل، نه از طریق استدلال عقلی صرف، بلکه از راه شهود مستقیم و بصیرت درونی، حقایق غیبی را درک می‌کند. "دل آگاه حسینی" یعنی قلبی که به درجه‌ای از معرفت رسیده بود که:
از سرنوشت خود آگاه بود: امام حسین (ع) با این دل آگاه، از مصائب و شهادت خود باخبر بود، اما با رضایت کامل و اشتیاق به استقبال آن رفت. این آگاهی، موجب تزلزل نشد، بلکه عشق به لقاءالله را شعله‌ورتر ساخت.
حکمت نهفته در بلا را درک می‌کرد: او می‌دانست که هر رنجی در مسیر حق، حکمتی الهی دارد و نردبان قرب و وصال است.
حق و باطل را به وضوح می‌دید: این بصیرت درونی به ایشان کمک کرد تا میان مسیر حق (که خود بر آن بود) و انحراف و باطل (که یزید و پیروانش مظهر آن بودند) به روشنی تمایز قائل شود.
۳. ولیّ حق و پیمبر
تعبیر "کیست حق را و پیمبر را ولی" نیز نشان‌دهنده‌ی جنبه‌ی معرفتی امام حسین (ع) است. "ولایت" در عرفان، به معنای قرب بی‌واسطه به خداوند و شناخت کامل او است. ولیّ، کسی است که از طریق او حقایق الهی آشکار می‌شود و او خود مظهر تام اسماء و صفات الهی است. این جایگاه ولایی، بالاترین مرتبه‌ی معرفت را برای امام حسین (ع) اثبات می‌کند. او نه تنها معلم معرفت، بلکه خود عین معرفت بود.
۴. شهید عشق و فنا در حق
از منظر عطار، نهایت معرفت به فنای فی‌الله می‌انجامد. امام حسین (ع) با "دل آگاه" خود به این مقام رسید و به همین دلیل "شهید عشق" نامیده شد. این شهادت، اوج فنای ارادی و عاشقانه در اراده‌ی حق بود. در این مرحله از معرفت، دیگر جدایی میان عاشق و معشوق (عارف و حق) وجود ندارد و سالک به یگانگی با حقیقت مطلق دست می‌یابد. این مقام، نهایت شناخت و بصیرت است که در آن، دوگانگی‌ها از میان برداشته می‌شود.
جمع‌بندی
در دیدگاه عطار نیشابوری، جنبه معرفتی امام حسین (ع) بسیار پررنگ و محوری است. او امام را نه تنها یک شخصیت تاریخی، بلکه "آفتاب آسمان معرفت" و صاحب "دل آگاه حسینی" می‌داند که با بصیرت کامل، عشق الهی را تجربه کرده و به مقام والای فنای فی‌الله دست یافته است. این معرفت عمیق، مبنای تمام فداکاری‌ها، صبر عاشقانه و ایستادگی ایشان در برابر باطل بوده است و حسین (ع) را به الگویی ابدی برای تمامی جویندگان حقیقت تبدیل کرده است.