فریدالدین ابوحامد محمد عطار نیشابوری (زاده حدود ۵۴۰ هجری قمری در نیشابور – درگذشته ۶۱۸ هجری قمری در نیشابور) یکی از بزرگترین شاعران و عارفان برجسته ادبیات فارسی در اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم هجری است. او را یکی از سه قله‌ی بلند ادبیات عرفانی فارسی (همراه با سنایی و مولانا) می‌دانند که تأثیری شگرف بر عرفان و ادبیات پس از خود، به ویژه مولانا، گذاشت.
زندگی و شخصیت
عطار در نیشابور به دنیا آمد و شغل پدرش را که عطاری (داروفروشی و پزشکی) بود، پیش گرفت. او در جوانی به تحصیل علوم دینی، ادبیات، حکمت، کلام و نجوم پرداخت. نقطه عطف زندگی او، گرایش به عرفان و تصوف بود که او را از دنیای عطاری به سمت سیر و سلوک معنوی سوق داد. عطار سفرهای بسیاری به مناطق مختلف داشت، اما در نهایت به نیشابور بازگشت و در حمله مغول به این شهر، به شهادت رسید. آثار او که قبل از حمله مغول به شهرهای دیگر برده شده بودند، از نابودی کامل مصون ماندند.
آثار برجسته عطار
عطار آثار منظوم و منثور بسیاری از خود به جای گذاشته که اغلب دارای مضامین عمیق عرفانی هستند. از مهم‌ترین آثار او می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
منطق‌الطیر (مقامات الطیور): شاهکار عرفانی عطار و برجسته‌ترین اثر منظوم اوست. این منظومه تمثیلی، داستان سفر گروهی از پرندگان را به رهبری هدهد برای رسیدن به سیمرغ (نماد حقیقت مطلق و خداوند) روایت می‌کند. این سفر، نمادی از مراحل سیر و سلوک عرفانی و عبور از هفت وادی (طلب، عشق، معرفت، استغنا، توحید، حیرت، فقر و فنا) است. داستان شیخ صنعان، طولانی‌ترین و معروف‌ترین حکایت این کتاب است.
تذکرةالاولیاء: تنها اثر منثور مسلم عطار و منبعی ارزشمند از شرح حال و سرگذشت هفتاد و دو تن از اولیا و مشایخ بزرگ تصوف، از امام جعفر صادق (ع) تا منصور حلاج. این کتاب، از لحاظ نثر عرفانی، بسیار شیوا و تأثیرگذار است.
مصیبت‌نامه: منظومه‌ای عرفانی که عطار آن را شرح رنج‌ها و مصیبت‌های سالکان راه حق و فراق از محبوب می‌داند. این کتاب گزارش رمزی سفر "سالک فکرت" به نزد اجزای کائنات است.
الهی‌نامه (خسرونامه): این مثنوی شامل داستان‌های کوتاه و بلند اخلاقی و عرفانی است که در دل یک داستان اصلی گنجانده شده‌اند.
اسرارنامه: کتابی که به بیان اسرار عرفانی، رموز معرفت و اهمیت معرفت نفس و شناخت خود می‌پردازد.
مختارنامه: مجموعه‌ای از رباعیات عرفانی عطار.
دیوان اشعار: شامل غزلیات و قصاید عطار با مضامین عرفانی و عاشقانه.
مهم‌ترین مفاهیم عرفانی در آثار عطار
جهان فکری عطار، تمامی تحولات اولیه عرفان اسلامی را بازتاب می‌دهد. او بر عرفان عملی و اهمیت عمل در کنار اصطلاحات عرفانی تأکید فراوان دارد. مهم‌ترین مفاهیم در آثار او عبارتند از:
عشق الهی: عشق به خداوند، محور اصلی و نیروی محرکه سلوک در آثار عطار است. اوج این عشق را در "شهید عشق" بودن امام حسین (ع) می‌بیند که با عشق به لقاءالله به استقبال شهادت می‌رود.
فنا و بقا: فنای فی‌الله (محو شدن در ذات حق) و بقای بالله (رسیدن به وجود جاودانه الهی) غایت نهایی سلوک است. عطار شهادت را پل وصال به این فنا می‌داند.
سیر و سلوک (طریقت): عطار با تمثیل سفر پرندگان در "منطق‌الطیر"، مراحل دشوار طریقت و گذر از وادی‌های هفت‌گانه را برای رسیدن به حقیقت شرح می‌دهد.
وحدت وجود: هرچند به صراحت متأخران مکتب وحدت وجود نیست، اما اشارات عطار به یگانگی هستی و اینکه کثرات، جلوه‌های یک حقیقت واحدند، او را از پیشگامان این مکتب محسوب می‌کند.
بلا و امتحان: عطار بلاها و مصیبت‌ها را آزمونی الهی و وسیله‌ای برای تصفیه روح و قرب به معشوق می‌داند و "صبری حسینی" را الگوی این پذیرش معرفی می‌کند.
ایثار و از خودگذشتگی: فداکاری تمام‌عیار در راه حق و غلبه بر نفس، از اصول اساسی عرفان عطار است که در "جوش اصحاب حسینی" و شهادت امام حسین (ع) به اوج می‌رسد.
تأثیر عطار بر ادبیات فارسی و عرفان
عطار نیشابوری از تأثیرگذارترین شخصیت‌ها در ادبیات و عرفان فارسی است:
پیشگام در تبیین مفاهیم عرفانی: او مفاهیم عمیق عرفانی را به شکلی عملی و داستانی وارد ادبیات فارسی کرد و آنها را برای مخاطب عام قابل فهم ساخت.
تأثیر بر مولانا: مولانا جلال‌الدین رومی، ارادت خاصی به عطار داشت و او را استاد خود می‌دانست. سبک داستان‌پردازی، تمثیل‌سازی و عمق عرفانی آثار عطار، به وضوح بر مثنوی معنوی مولانا تأثیر گذاشته است.
غزل عرفانی: غزلیات عطار یکی از مهم‌ترین مراحل تکامل غزل عرفانی فارسی محسوب می‌شود و راه را برای غزل‌سرایانی چون مولانا و حافظ هموار کرد.
زبان ساده و روان: عطار با وجود بیان مفاهیم پیچیده، از زبانی ساده، روان و دلنشین استفاده می‌کند که باعث نفوذ کلام او در دل‌ها شده است.
شکل‌دهی به ادبیات عرفانی: آثار عطار، به ویژه "منطق‌الطیر" و "تذکرةالاولیاء"، به عنوان الگوهایی بی‌بدیل در ادبیات عرفانی جهان شناخته می‌شوند و به زبان‌های مختلف ترجمه شده‌اند.
در تقویم رسمی ایران، ۲۵ فروردین ماه به عنوان روز ملی عطار نیشابوری نام‌گذاری شده است. او با عمق اندیشه، بیان شیوا و عشق بی‌کرانش به حقیقت، ستاره‌ای درخشان در آسمان ادبیات و عرفان ایران و جهان باقی مانده است.