، مفهوم فنای فی‌الله و به تبع آن، پیروزی در فنا، از مفاهیم محوری و مشترک در مکتب وحدت وجود است و در آثار بسیاری از عارفان بزرگ فارسی‌زبان، به ویژه پس از عطار، به شکلی عمیق بازتاب یافته است. عطار خود یکی از پیشگامان این مکتب محسوب می‌شود که زمینه‌ساز ورود این مفاهیم به ادبیات عرفانی فارسی شد.
بیایید نگاهی به تأثیر این مفهوم و بازتاب آن در سایر عارفان بزرگ مکتب وحدت وجود بیندازیم:
۱. مولانا جلال‌الدین محمد بلخی (رومی) (قرن ۷ هجری)
مولانا، شاگرد معنوی شمس تبریزی و یکی از بزرگترین مروجان مکتب وحدت وجود است. مفهوم فنای فی‌الله در مثنوی و دیوان شمس، جایگاهی کلیدی دارد.
جذبۀ الهی و عشق: مولانا معتقد است که فنا، نتیجه‌ی عشق شدید به خداوند و جذبۀ الهی است. عاشق در این جذبه، از خود بی‌خود شده و در معشوق مستحیل می‌گردد.
مرگ اختیاری: مولانا از "مرگ پیش از مرگ" سخن می‌گوید، که همان فنای اختیاری است. این مرگ، پایان زندگی نیست، بلکه حیات حقیقی و ابدی است.
مثال حسین (ع): مولانا نیز همچون عطار، شهادت امام حسین (ع) را اوج فنای اختیاری و عشق الهی می‌داند. حسین (ع) با "جذبه" به سوی شهادت رفت و این مرگ ظاهری، عین حیات و وصال بود. مولانا می‌گوید: "از حسین آموز رمز کربلا / تا نمانی خود درون ابتلا." (هرچند این بیت در منابع مثنوی موجود نیست و بیشتر به عنوان شعری منسوب به مولانا شناخته می‌شود، اما مفهوم آن با اندیشه‌اش همخوانی دارد).
۲. شیخ محمود شبستری (قرن ۸ هجری)
شبستری در گلشن راز، به شکلی فلسفی و منظوم به تبیین وحدت وجود می‌پردازد. فنا و بقا از مباحث اصلی این کتاب است.
عدم هستی سالک: شبستری فنا را به معنای ادراک عدم هستی مستقل سالک و پی بردن به یگانگی وجود حق می‌داند. وقتی سالک درمی‌یابد که جز حق وجودی نیست، از خود می‌رود و در او فانی می‌شود.
وحدت شهود: فنا منجر به وحدت شهود می‌شود؛ یعنی عارف تنها حق را می‌بیند و همه کثرات را جلوه‌های او می‌داند.
فنای در صفات و ذات: او مراتب فنا را فنا در افعال، صفات و سپس ذات الهی می‌داند.
۳. عبدالرحمن جامی (قرن ۹ هجری)
جامی، از آخرین شاعران و عارفان بزرگ مکتب وحدت وجود، در آثارش (مانند نفحات الانس و مثنوی یوسف و زلیخا) به شرح و بسط این مفهوم پرداخته است.
فنای در تجلیات: جامی فنا را رسیدن به مرحله‌ای می‌داند که سالک جز تجلیات حق را نمی‌بیند و وجود خود را در آن تجلیات محو می‌بیند.
اوج عشق: او نیز مانند پیشینیان، عشق را نیروی محرکه‌ای می‌داند که سالک را به سوی فنا سوق می‌دهد.
۴. امام خمینی (ره) (قرن ۱۴ و ۱۵ هجری)
در دوران معاصر نیز، عارفانی چون امام خمینی (ره) که از پیروان جدی مکتب وحدت وجود بودند، به تبیین مفهوم فنا پرداخته‌اند.
فنای مطلق: امام خمینی (ره) بر فنای مطلق در ذات حق تأکید داشتند که در آن، هیچ تعین و خودی برای سالک باقی نمی‌ماند.
عشق به لقاءالله: ایشان نیز شوق به لقاءالله و فنا را اوج عشق می‌دانستند و شهادت را راهی برای رسیدن به این فنا قلمداد می‌کردند. دیدگاه ایشان به قیام امام حسین (ع) نیز از همین منظر عرفانی و عشق به لقاءالله سرچشمه می‌گرفت.
پیوند عطار با این جریان فکری
عطار با تأکید بر "شهید عشق" بودن امام حسین (ع) و اشاره به اینکه "حقیقت همچنین دید حسینم / جدایی نیست اینجا مکر و شینم"، بذر این نگاه وحدت وجودی به فنا و پیروزی را در ادبیات عرفانی کاشت. او نشان داد که چگونه شهادت، که در ظاهر پایان است، در حقیقت عین فنا در حق و بقای جاودانه است. عارفان پس از او این بذر را پروراندند و مکتب وحدت وجود را به اوج رساندند، با این باور که رهایی از "خودی" و غرق شدن در اقیانوس بی‌کران وجود الهی، بزرگترین پیروزی است.