عطار نیشابوری، به عنوان یک عارف و شاعر بزرگ، در بیان جایگاه امام حسین (ع) صرفاً به نقل تاریخی بسنده نمی‌کند، بلکه با استفاده از نمادگرایی عمیق و تعابیر کلیدی عرفانی، ابعاد باطنی و معنوی شخصیت و واقعه عاشورا را به تصویر می‌کشد. این نمادها به خواننده کمک می‌کنند تا از سطح ظاهری عبور کرده و به لایه‌های پنهان حقیقت دست یابد.
۱. آفتاب آسمان معرفت / آفتاب خافقین
معنای ظاهری: خورشید در آسمان؛ خورشید مشرق و مغرب.
نماد عرفانی: در عرفان، آفتاب نماد نور الهی، حقیقت مطلق، معرفت کامل و هدایت‌بخشی است. وقتی عطار امام حسین (ع) را "آفتاب آسمان معرفت" و "آفتاب خافقین" می‌نامد، به این معناست که ایشان نه تنها یک رهبر تاریخی، بلکه منبع اصلی و بی‌کران شناخت و بصیرت الهی هستند. نور وجودی ایشان تمام عالم (از مشرق تا مغرب) را فرا گرفته و راه رسیدن به حقیقت را روشن می‌کند. این تعبیر، بالاترین حد نورانیت و راهبری معنوی را برای امام حسین (ع) قائل است.
۲. ولیّ حق و پیمبر
معنای ظاهری: سرپرست، دوست نزدیک؛ جانشین پیامبر.
نماد عرفانی: در نگاه عطار، ولیّ نه تنها به معنای جانشین یا دوست خدا، بلکه به معنای مظهر تام اراده الهی، واسطه فیض و تجلی کامل حق است. وقتی عطار با تأکید می‌پرسد: "کیست حق را و پیمبر را ولی؟"، اوج مقام ولایت باطنی و معنوی امام حسین (ع) را برجسته می‌کند. این یعنی حسین (ع) در نگاه عطار، تجلی کامل ولایت الهی است که به واسطه او، حقایق دین و عرفان آشکار می‌شود. او رابط میان خلق و حق، و نقطه اتصالی میان هدایت نبوی و تداوم آن است.
۳. شهید عشق
معنای ظاهری: کسی که در راه دین کشته می‌شود.
نماد عرفانی: برای عطار، شهادت صرفاً به معنای مرگ فیزیکی نیست، بلکه اوج فنای فی‌الله و رسیدن به وصال کامل با معشوق ازلی (خداوند) است. "شهید عشق" بودن امام حسین (ع) یعنی ایشان با تمام وجود و با آگاهی کامل از عشق الهی، جان خود را در راه معشوق فدا کردند. این شهادت نه از سر جبر، بلکه از سر اختیار، اراده و اشتیاق بی‌نهایت برای قربانی شدن در راه عشق بود. این تعبیر، واقعه کربلا را از یک مصیبت به یک معراج عارفانه تبدیل می‌کند.
۴. اسرارخوان مرتضی
معنای ظاهری: کسی که رازهای حضرت علی (ع) را می‌خواند یا از آن باخبر است.
نماد عرفانی: در عرفان، اسرار به حقایق پنهان، علوم لدنی و معارف باطنی اشاره دارد که تنها به اولیای خاص الهی فاش می‌شود. نامیدن امام حسین (ع) به عنوان "اسرارخوان مرتضی"، نشان‌دهنده عمق دانش، بصیرت و آگاهی باطنی ایشان است. حسین (ع) نه تنها از ظاهر شریعت، بلکه از بطن حقیقت و رموز الهی که نزد امام علی (ع) بوده، باخبر بوده است. این تعبیر، جایگاه او را در سلسله عرفان و حکمت باطنی بسیار برجسته می‌کند.
۵. صبری حسینی
معنای ظاهری: صبری که امام حسین (ع) داشتند.
نماد عرفانی: "صبر" در عرفان، مرحله‌ای کلیدی است که سالک در برابر بلاها و مشقات راه، شکیبایی نشان می‌دهد. "صبری حسینی" که عطار به آن اشاره می‌کند، فراتر از یک صبر عادی است. این صبر، نمادی از تسلیم مطلق، رضایت کامل به قضای الهی، و ایستادگی عاشقانه در برابر تمامی سختی‌ها در راه حق است. این نوع صبر، تنها از دلی آگاه و عاشق برمی‌آید که می‌داند تمامی مصائب، از سوی دوست می‌آیند و در آنها حکمتی نهفته است.
۶. جوش اصحاب حسینی
معنای ظاهری: شور و هیجان یاران امام حسین (ع).
نماد عرفانی: "جوش" در عرفان، نمادی از شور، هیجان، اشتیاق و غیرت درونی برای رسیدن به حق یا دفاع از آن است. دعوت به "همچو اصحاب حسینی جوش کن"، نه تنها به معنای الگوبرداری از شجاعت یاران عاشورا است، بلکه به معنای برافروختن آتش عشق و اراده در دل سالک است. این "جوش"، نیروی محرکه عارف برای فداکاری و نترسیدن از بلاها در راه رسیدن به حقیقت است.
این نمادگرایی عمیق عطار، نشان می‌دهد که برای او، امام حسین (ع) نه فقط یک شخصیت تاریخی، بلکه یک رمز، یک الگو و یک منبع بی‌پایان برای درک حقایق عرفانی است. عطار با این تعابیر، خواننده را به سفری درونی دعوت می‌کند تا با تأمل در سیره و شهادت امام حسین (ع)، به بصیرت و معرفت الهی دست یابد.