مصیبت‌نامه عطار نیشابوری، همان‌طور که از نامش پیداست، اثری است که به بررسی مصائب، رنج‌ها و سختی‌های راه سلوک می‌پردازد و در قالب حکایات و تمثیلات، دردها و بلاهای عارف در مسیر رسیدن به حق را بیان می‌کند. در این اثر، جایگاه امام حسین (ع) بسیار برجسته است، زیرا او خود نماد و مظهر اعظم مصیبت و رنج در راه خداست. عطار به شکلی عمیق و پرشور به فداکاری و عظمت امام حسین (ع) می‌پردازد.
۱. آغاز کتاب: شور و فریاد حسینی و حسن
عطار در بخش آغازین کتاب (فی التوحید باری عز اسمه) می‌گوید:
عاقبت سوز فراق آمد پدید
بر حسینی زد بآواز حسن
شور و تیز و تلخ و شیرین و ترش ...
این بیت بسیار شاعرانه و نمادین است. "سوز فراق" که از مفاهیم اصلی عرفان است، نهایتاً به اوج خود می‌رسد و اینجاست که "بر حسینی زد بآواز حسن". این تعبیر می‌تواند اشاره به رابطه عمیق و پیوند ناگسستنی امام حسن (ع) و امام حسین (ع) باشد. گویی رنج فراق و مصیبت، در وجود این دو امام به اوج خود رسیده و از طریق آنها به بیان درآمده است. این بیت می‌تواند فریاد دردی باشد که از عمق جان حسن (ع) برای حسین (ع) برمی‌خیزد یا برعکس، و نشان‌دهنده ابعاد شور و هیجان و حتی تلخی و شیرینی عشق الهی است که در سرنوشت آنها تجلی یافته است.
۲. فی معراج النبی: حسین (ع) در سلک عیسی (ع)
در بخش معراج پیامبر (ص)، عطار امام حسین (ع) را با پیامبران الهی مقایسه می‌کند:
سوی عیسی آمد و مفتیش کرد
با حسین خویش در سلکش کشید
چون سر بریده یحیی بدید ...
اینجا عطار، پیامبر اسلام (ص) را نشان می‌دهد که پس از دیدار با عیسی (ع)، "با حسین خویش در سلکش کشید". این تعبیر بسیار مهم است؛ زیرا:
"سلکش کشید": به معنای او را در ردیف و مجموعه خود قرار داد. این نشان‌دهنده جایگاه والا و خاص امام حسین (ع) نزد پیامبر (ص) است که او را همتراز با پیامبران بزرگ الهی (مانند عیسی و یحیی) قرار می‌دهد.
مقایسه با یحیی (ع): بلافاصله پس از این، عطار به "سر بریده یحیی" اشاره می‌کند. این مقایسه نمادین، به شهادت مظلومانه هر دو بزرگوار (یحیی و حسین) با بریدن سر اشاره دارد و بر مصیبت عظیمی که بر آنها رفته، تأکید می‌کند. این ابیات، بر جنبه مصیبت‌بار و مظلومانه سرنوشت حسین (ع) متمرکز است.
۳. فی فضیلة امیرالمؤمنین علی (ع): حسین (ع) مغز علی (ع) و رستم دستان
عطار در فضیلت امام علی (ع)، امام حسن (ع) و امام حسین (ع) را به عنوان ارکان وجودی علی (ع) معرفی می‌کند:
او دو مغز است از حسین و از حسن
همچو زال و رستم دستان گری ...
اشتر حق شیر حق را بارکش
با حسین طفل از خلق حسن
شیر حق را کشته اشقی الاخرین ...
در اینجا، عطار امام حسن (ع) و امام حسین (ع) را "دو مغز" وجود امام علی (ع) می‌داند. "مغز" در ادبیات عرفانی به معنای لب و لباب، جوهر، و حقیقت چیزی است. این تعبیر نشان‌دهنده عمق ارتباط و یگانگی وجودی این سه بزرگوار است؛ گویی حسن و حسین (ع) عصاره و حقیقت وجودی علی (ع) هستند. همچنین، اشاره به "حسین طفل از خلق حسن" می‌تواند به ارتباط معنوی و خونی این دو امام، و به نوعی به نقش تربیت‌یافته حسین در مکتب حسن اشاره داشته باشد.
۴. فی فضیلة حسین (ع): آفتاب آسمان معرفت و ولیّ حق و پیمبر
این بخش مستقیماً به فضیلت امام حسین (ع) می‌پردازد و اوج ستایش عطار را نشان می‌دهد:
آفتاب آسمان معرفت
آن حسن سیرت حسین بن علی
کیست حق را و پیمبر را ولی ...
این ابیات چکیده‌ای از نگاه عطار به امام حسین (ع) است:
"آفتاب آسمان معرفت": این تعبیر، حسین (ع) را منبع نور و هدایت در مسیر معرفت الهی معرفی می‌کند. او نه تنها راه را می‌شناسد، بلکه خود منشأ و منبع آن است.
"حسن سیرت حسین بن علی": تأکید بر سیرت نیکو و خصایل والای اخلاقی ایشان است.
"کیست حق را و پیمبر را ولی": این مهمترین و شاید جسورانه‌ترین تعبیر عطار در مورد امام حسین (ع) است. عطار با لحنی پرسشی و تأکیدی، حسین (ع) را ولیّ مطلق حق و پیامبر اسلام (ص) می‌داند. این ولایت فراتر از جنبه‌های سیاسی یا تاریخی، به ولایت معنوی و باطنی اشاره دارد که حسین (ع) را در جایگاهی بسیار رفیع در سلسله هدایت الهی قرار می‌دهد. این بیان نشان‌دهنده عمق اعتقاد عطار به جایگاه ولایی و قدسی امام حسین (ع) است.
۵. فی الحكایة و التمثیل: منقول از حسین و حسن
در بخش حکایت و تمثیل، عطار از حسین (ع) و حسن (ع) به عنوان راویان و منبع نقل قول‌ها یاد می‌کند:
بنگرید ای منکران بیوفا
هست منقول از حسین و از حسن
گاه از وی قطعه درخواستی ...
اینجا عطار به نوعی وثاقت و اعتبار روایی امام حسین (ع) و امام حسن (ع) اشاره دارد. نقل قول از آنها، نشان‌دهنده صحت و اعتبار سخنان و آموزه‌های ایشان است که عطار در آثار خود به آنها استناد می‌کند. این امر، بیانگر جایگاه علمی و معنوی آنها به عنوان منابع موثق دین و عرفان است.
جمع‌بندی
در مصیبت‌نامه، عطار به ابعاد عمیق و چندگانه شخصیت امام حسین (ع) می‌پردازد. او حسین (ع) را نه تنها نماد اوج مصیبت و شهادت مظلومانه در راه حق (همتراز با یحیی پیامبر) می‌داند، بلکه او را "مغز" وجود امام علی (ع)، "آفتاب آسمان معرفت" و "ولیّ حق و پیمبر" می‌خواند. تأکید بر "سوز فراق" و "شور حسینی" نیز نشان‌دهنده آن است که عطار، قیام و شهادت امام حسین (ع) را نه صرفاً یک واقعه تاریخی غم‌انگیز، بلکه اوج عشق، معرفت و فداکاری در مسیر سلوک و وصال الهی می‌داند.