بله، دقیقاً! یکی از مهم‌ترین ابعاد جهان‌بینی فردوسی در شاهنامه، این است که به انسان مسئولیت اخلاقی می‌بخشد. این مسئولیت، هسته‌ی اصلی پیام او برای یک زندگی معنادار در جهانی ناپایدار است.
مسئولیت اخلاقی در برابر جبر و فنا
فردوسی با وجود تأکید بر فناپذیری دنیا و ناتوانی انسان در برابر تقدیر (که دو ستون دیگر جهان‌بینی او هستند)، هرگز انسان را از بار مسئولیت اعمالش رها نمی‌کند. در حقیقت، این فناپذیری و جبر، نه دلیلی برای بی‌تفاوتی، بلکه انگیزه‌ای برای پذیرش مسئولیت و انتخاب مسیر نیک است.
اختیار در انتخاب اعمال:
فردوسی می‌داند که انسان در انتخاب "نام نیکو" یا "نام بد"، مختار است. ما نمی‌توانیم جلوی گذر زمان یا دست تقدیر را بگیریم، اما می‌توانیم نحوه‌ی مواجهه‌مان با این نیروها و مهم‌تر از آن، تأثیر اعمالمان بر دیگران و آیندگان را انتخاب کنیم.
این انتخاب، در هر لحظه از زندگی، از کوچکترین تصمیمات روزمره تا بزرگترین اقدامات پهلوانی، وجود دارد. آیا در برابر ظلم سکوت کنیم؟ آیا به یاری مظلوم بشتابیم؟ آیا در اوج قدرت، دادگر باشیم یا ستمگر؟
میراث نام نیک، حاصل مسئولیت‌پذیری:
اگر انسان مسئولیت اعمال خود را بپذیرد و راه خرد، داد و دهش را در پیش گیرد، نتیجه‌ی آن نام نیک خواهد بود. این نام نیک، میراثی است که حتی پس از مرگ جسمانی، باقی می‌ماند و او را در حافظه تاریخ جاودانه می‌کند.
اینجاست که مسئولیت اخلاقی از یک وظیفه صرف، به راهی برای غلبه بر فناپذیری و دستیابی به جاودانگی حقیقی تبدیل می‌شود. نام نیک، پاداش پذیرش این مسئولیت است.
الگوی پادشاهی و پهلوانی:
فردوسی در طول شاهنامه، همواره به مسئولیت پادشاهان و پهلوانان در برابر مردمشان اشاره می‌کند. پادشاهی عادل است که به مسئولیت خود در برقراری داد و رفع بیداد عمل می‌کند؛ پهلوانی شایسته است که برای حفظ ناموس و سرزمین خود جانفشانی می‌کند. این‌ها نمونه‌های بارز پذیرش مسئولیت اخلاقی در برابر چالش‌ها و تقدیر هستند.
پیام فردوسی:
در نهایت، فردوسی به خواننده‌ی خود می‌گوید: "ای انسان، گرچه عمرت کوتاه است و تقدیرت گریزناپذیر، اما تو در قبال اعمال خود مسئول هستی. انتخاب با توست که چه نامی از خود بر جای بگذاری. نام نیک، تنها دستاورد جاودانه‌ی تو در این دنیای فانی است. پس، این مسئولیت را بپذیر و با کردار نیک، بر گذر زمان و جبر تقدیر پیروز شو."
این بینش، شاهنامه را نه تنها یک کتاب تاریخی، بلکه یک دفتر اخلاق و حکمت عملی می‌سازد که تا به امروز نیز راهنمای زندگی بسیاری از ایرانیان و فارسی‌زبانان است.