ترکیبات واژه "تخم" در شاهنامه فردوسی (بر اساس فراوانی)
واژه "تخم" در شاهنامه فردوسی، ابعاد معنایی گسترده‌ای دارد که از ریشه و تبار گرفته تا منشأ اعمال و حتی بذر گیاهان را در بر می‌گیرد. در ادامه، این ترکیبات بر اساس فراوانی نزولی (از پرتکرارترین تا کم‌تکرارترین) دسته‌بندی شده‌اند:
۱. ترکیبات مرتبط با تبار و نژاد (پرکاربردترین دسته)
این ترکیبات، پرتکرارترین کاربرد "تخم" را شامل می‌شوند و به اصالت، دودمان، و ریشه خانوادگی افراد اشاره دارند:
تخمه: ۳۶ بار تکرار. این شکل از "تخم" نیز به معنای نژاد و تبار است و در ترکیب‌هایی مانند "تخمه گژدهم" یا "تخمه ویسه" دیده می‌شود.
تخم کیان: ۱۸ بار تکرار. اشاره به نژاد پادشاهان کیانی، نماد شکوه و اصالت ایران باستان.
تخم فریدون: ۱۰ بار تکرار. اشاره به تبار فریدون، از کهن‌ترین پادشاهان اساطیری ایران.
تخم بزرگان: ۵ بار تکرار. نژاد و خاندان‌های اصیل و بزرگ.
تخم افراسیاب: ۴ بار تکرار. اشاره به تبار افراسیاب، پادشاه تورانی و دشمن ایرانیان.
تخمه شهریار: ۴ بار تکرار. اشاره به تبار پادشاهان و حاکمان.
تخمه کیقباد: ۴ بار تکرار. اشاره به تبار کیقباد، بنیان‌گذار سلسله کیانی.
تخم ساسانیان: ۳ بار تکرار. اشاره به دودمان پادشاهی ساسانی.
تخم ایرج: ۳ بار تکرار. اشاره به تبار ایرج، فرزند فریدون و نماد نژاد ایرانی.
تخم جم: ۳ بار تکرار. اشاره به تبار جمشید، پادشاه اسطوره‌ای.
تخم آهرمن/آهرمنی: ۲ بار تکرار (در بخش‌های ارائه شده، اما با احتساب "آهرمن" و "آهرمنست" در کل متن می‌تواند بیشتر باشد). اشاره به نژاد پلید و شیطانی.
تخم سیاوش: ۲ بار تکرار. اشاره به تبار سیاوش، شاهزاده‌ای مظلوم در شاهنامه.
تخم کاووس: ۲ بار تکرار. اشاره به تبار کاووس، پادشاه کیانی.
تخم آزادگان: ۱ بار تکرار. نژاد اصیل و شریف.
تخم بد گوهر: ۱ بار تکرار. نژادی با ذات و سرشت ناپاک.
تخم زرسب: ۱ بار تکرار. اشاره به تبار زرسب.
تخم گودرزیان: ۱ بار تکرار. اشاره به خاندان پهلوانی گودرز.
تخم ویسه: ۱ بار تکرار. اشاره به خاندان ویسه در توران.
۲. ترکیبات مرتبط با مفاهیم انتزاعی و اخلاقی
این دسته به ریشه و منشأ اعمال، صفات اخلاقی و پیامدها اشاره دارد:
تخم نیکی: ۱۲ بار تکرار. نماد اعمال نیک و خیر. (مانند: "جز تخم نیکی مکار").
تخم کین: ۵ بار تکرار. نماد ریشه و آغاز کینه و دشمنی.
تخم بدی: ۳ بار تکرار. نماد ریشه و منشأ شرارت.
تخم سخن: ۲ بار تکرار. اشاره به میراث گفتار و ادبیات.
تخم رنج: ۱ بار تکرار. نتیجه و حاصل رنج کشیدن.
تخم وفاست: ۱ بار تکرار. نماد ریشه‌دار بودن وفاداری.
۳. ترکیبات با کاربرد لغوی (بذر گیاه)
این موارد، معدود و به معنای فیزیکی و واقعی دانه گیاه به کار رفته‌اند:
تخم گیا: ۲ بار تکرار. بذر گیاه.
تخم گیاها: ۱ بار تکرار. بذرهای گیاهان.
این دسته‌بندی نشان می‌دهد که فردوسی چگونه از یک واژه ساده، مفاهیم عمیق و چندلایه‌ای را در شاهنامه منتقل کرده است، به طوری که "تخم" اغلب نمادی از هویت، سرنوشت و پیامدهای اخلاقی است.