فردوسی در شاهنامه، نه تنها یک حماسه‌سرا، بلکه یک اندیشمند عمیق است که به سوالات بنیادین هستی، معرفت، و انسان پاسخ می‌گوید. اگرچه این پاسخ‌ها به شکل مستقیم و فلسفی یک رساله نیستند، اما در لایه‌های پنهان و آشکار ابیاتش، به ویژه در ارتباط با مفهوم «زندگانی دراز»، نمود پیدا می‌کنند.
۱. پاسخ به پرسش «معرفت‌شناسی و هدف زندگی»:
پرسش: «چه باید همه زندگانی دراز / چو گیتی نخواهد گشادنت راز؟» (جمشید) پاسخ فردوسی: فردوسی از زبان جمشید، پادشاهی که نماد قدرت و دانش ظاهری است اما در نهایت دچار سقوط می‌شود، به محدودیت‌های معرفت بشری اشاره می‌کند. او می‌پذیرد که تمام رازهای گیتی بر انسان گشوده نخواهد شد. پاسخ فردوسی در اینجا، دعوت به واقع‌بینی معرفتی است. هدف زندگی تنها در کشف تمام اسرار نهفته نیست، بلکه در پذیرش این محدودیت‌ها و یافتن معنا در آنچه که در دسترس است، نهفته است. این نگاه تلویحاً به این نکته اشاره دارد که ارزش زندگی در طول آن یا تسلط بر همه دانش‌ها نیست، بلکه در نوع نگاه و کیفیت زیستن در همین جهان محدود است. فردوسی در جای‌جای شاهنامه، بر "خرد" تأکید می‌کند؛ خردی که نه تنها ابزار دانش، بلکه راهنمای عمل و اخلاق است و انسان را به سوی هدف متعالی رهبری می‌کند، حتی اگر تمام رازها بر او گشوده نشود.
۲. پاسخ به پرسش «ماهیت قدرت و مسئولیت»:
پرسش: «اگر باشدم زندگانی دراز / ترا دارم اندر جهان بی نیاز» (کیقباد) و «همی خواهم از داور بی نیاز / که باشد مرا زندگانی دراز / که که را به که دارم و مه به مه» (پیروز). پاسخ فردوسی: فردوسی از زبان پادشاهان دادگر خود (کیقباد و پیروز)، پاسخ روشنی به ماهیت قدرت و مسئولیت می‌دهد. عمر طولانی و قدرت، به خودی خود هدف نیستند، بلکه وسیله‌ای برای خدمت به مردم و برقراری عدالت و نظم اجتماعی هستند. اینجا پاسخ فردوسی بر فلسفه قدرت خدمت‌گزار تأکید دارد:
- قدرت برای دیگران: قدرت واقعی، در بی‌نیاز کردن مردم و نه انباشت ثروت برای خود است.
- حاکمیت برای نظم و عدالت: طول عمر حاکم، زمانی مطلوب است که به او امکان دهد تا نظام جامعه را حفظ کرده، هرکس را در جایگاه خود قرار داده و عدالت را برقرار سازد. این دیدگاه، یک فلسفه سیاسی مسئولانه را ترسیم می‌کند که در آن، مشروعیت حاکم و ارزش عمر او، به کیفیت حکمرانی و تعهدش به رفاه و نظم جامعه گره خورده است.
۳. پاسخ به پرسش «آزادی و رهایی»:
پرسش: «نباشد مرا زندگانی دراز / ز کاخ و ز ایوان شوم بی نیاز» (سیاوش). پاسخ فردوسی: فردوسی از زبان سیاوش، قهرمان پاک‌نهاد و مظلوم، به موضوع رهایی درونی و زهد واقعی پاسخ می‌دهد. این بیت بیانگر این حقیقت است که آزادی حقیقی انسان در بی‌نیازی از تعلقات مادی و دنیوی است.
- رهایی از بند ماده: «بی‌نیاز شدن از کاخ و ایوان» (نمادهای ثروت و قدرت)، نشان‌دهنده رهایی از اسارت مادیات و دلبستگی‌های دنیوی است. این آزادی، انسان را به یک آرامش و استقلال درونی می‌رساند که با هیچ ثروت و قدرتی قابل مقایسه نیست.
- مرگ به مثابه دروازه رهایی: برای سیاوش، آرزو نکردن عمر طولانی و پذیرش مرگ، نه یأس، بلکه راهی برای دستیابی به این بی‌نیازی نهایی و رهایی مطلق از دردها و ناعدالتی‌های دنیاست. این دیدگاه، به مرگ به عنوان یک انتقال می‌نگرد که می‌تواند به اوج آرامش و رهایی منجر شود.
۴. پاسخ به پرسش «تقدیر و اختیار»:
پاسخ فردوسی: اگرچه این ابیات مستقیماً به بحث پیچیده جبر و اختیار نمی‌پردازند، اما درخواست از «داور بی‌نیاز» برای طول عمر و همچنین بیان اینکه «یزدان مرا زندگانی دراز بدان داد با بخت گردن فراز»، نشان‌دهنده اعتقاد به نقش تقدیر و مشیت الهی در تعیین طول عمر است. با این حال، شاهنامه به طور کلی بر کوشش، خرد و انتخاب‌های اخلاقی انسان نیز تأکید دارد. این دوگانگی به این معنی است که فردوسی، ضمن پذیرش تقدیر الهی در برخی امور (مانند طول عمر)، انسان را مسئول اعمال و انتخاب‌هایش می‌داند و به او اراده‌ای برای ساختن سرنوشت خود در همین بستر تقدیر می‌بخشد.
در مجموع، فردوسی از طریق این ابیات و مفهوم «زندگانی دراز»، به سوالات بنیادین بشر درباره معنای زندگی، جایگاه قدرت، راه رهایی، و نقش تقدیر در هستی پاسخ‌های عمیق و چندوجهی ارائه می‌دهد. او عمر طولانی را تنها در صورتی باارزش می‌داند که با خرد، عدالت، خدمت به دیگران، و رهایی از بند مادیات همراه باشد.