مضمون «جنگ و خون» در شاهنامه فردوسی، بستری غنی برای بروز تضادها است. فردوسی با استادی تمام، این تضادها را نه تنها در بطن نبردها، بلکه در پیامدهای آنها و حتی در دیدگاه‌های متفاوت شخصیت‌ها نسبت به خشونت به تصویر می‌کشد. این تضادها، به عمق و چندلایگی اثر می‌افزایند و آن را از یک حماسه صرف، به روایتی پیچیده از سرنوشت و اخلاق تبدیل می‌کنند.
تضاد بین ظاهر و باطن جنگ
جنگ در شاهنامه دارای یک دوگانگی اساسی است:
- ظاهر قهرمانانه و باطن ویرانگر: در ظاهر، جنگ صحنه‌ی نمایش شجاعت، دلاوری، و رشادت‌های بی‌نظیر پهلوانان است؛ جایی که «جنگی سواران» با «تیغ هندی» و «گرز و تیر و کمان» به میدان می‌آیند و «چو شیران جنگی برآویختند». این تصاویر، نمادی از عظمت و افتخار حماسی است. اما در باطن، همین جنگ‌ها به «خون ریختن» بی‌گناهان، «غارت و آویختن»، و «رنج» ختم می‌شوند. «ز بس جنگ و خون ریختن در جهان / جوانان ندانند ارج مهان» (پادشاهی بهرام گور، بخش ۴۴) نشان‌دهنده‌ی تباهی و بی‌ارزش شدن زندگی و معانی والا در پی جنگ‌های طولانی است. اینجا، تضاد میان شکوه ظاهری نبرد و تخریب درونی آن برجسته می‌شود.
تضاد در ماهیت خون
خون نیز در شاهنامه مفهومی متضاد دارد:
- خون حیات‌بخش در برابر خون مرگ‌آور: در طبیعت، خون نماد زندگی است؛ اما در شاهنامه، به دلیل جنگ، به نماد مرگ و تباهی تبدیل می‌شود. این خون همان «جوی روان» یا «دریای خون» می‌شود که نشان‌دهنده از دست رفتن بی‌شمار جان‌هاست.
- خون پاک و خون ناپاک: خون سیاوش، نماد پاکی و بی‌گناهی است که ناحق ریخته شده و بذر کین‌خواهی مقدس را می‌کارد. در مقابل، خونریزی‌های بی‌دلیل و «خیره خون ریختن» (پادشاهی خسرو پرویز، بخش ۲۱) نماد ناپاکی و بیدادگری هستند. این تضاد میان «خون پاک» و «خون ناپاک»، انگیزه‌ی بسیاری از نبردها و کین‌خواهی‌ها را شکل می‌دهد.
- خونِ افتخار در برابر خونِ شرمساری: گاهی آغشته شدن پهلوان به خون، نشان افتخار، پیروزی و دلاوری است؛ مانند «ز خون لعل شد دست و جنگی برش» (داستان هفتخوان اسفندیار، بخش ۳) یا «بدیدند جنگی برش پر ز خون» (داستان رستم و اسفندیار، بخش ۲۸). این تصاویر، خون را به نشانه‌ای از مقاومت و شجاعت تبدیل می‌کنند. اما در سوی دیگر، خون ریختن «به بیداد» و «بی گنه» مایه شرمساری و تقبیح است.
تضاد در دیدگاه شخصیت‌ها نسبت به جنگ
شخصیت‌ها در شاهنامه نیز دیدگاه‌های متضادی نسبت به جنگ و خونریزی دارند:
- میل به جنگ در برابر میل به صلح: برخی شخصیت‌ها همچون بهرام (در پادشاهی خسرو پرویز، بخش ۳۴) با شوری وصف‌ناپذیر «همه جنگ را دست شسته به خون» هستند و آماده‌ی ورود به نبردند. در مقابل، خردمندان و پادشاهان آگاه، به دنبال پرهیز از خونریزی هستند: «مسازید جنگ و مریزید خون / مباشید کس را به بد رهنمون» (جنگ بزرگ کیخسرو با افراسیاب، بخش ۱۰) یا «اگر جنگ دریا کنی خون شود / از آوای تو کوه هامون شود» (پادشاهی کی‌کاووس، بخش ۴) که نشان‌دهنده‌ی بیزاری از جنگ است.
- دلیرانِ جنگجو در برابر خستگان از جنگ: برخی پهلوانان با هیجان به جنگ می‌پردازند و «ز خون سران سیر شد روز جنگ» را تجربه می‌کنند، اما در مقابل، کسانی نیز هستند که «تن از تیغ پر خون دل از جنگ سیر» (داستان بیژن و منیژه، بخش ۲) شده‌اند. این تضاد در روحیه‌ی جنگجویان، عمق روان‌شناختی اثر را افزایش می‌دهد.
تضاد میان ضرورت و نکوهش
شاید بزرگ‌ترین تضاد در شاهنامه این باشد که جنگ و خونریزی، با وجود نکوهش‌های اخلاقی، در بسیاری موارد به عنوان ضرورتی اجتناب‌ناپذیر برای حفظ ایران و دفاع از آرمان‌ها مطرح می‌شوند. فردوسی با اینکه «از جنگ و پیکار و خون ریختن نباشد جز از رنج» (پادشاهی یزدگرد، بخش ۴) را می‌داند، اما در بستر روایی، قهرمانان را به سوی همین رنج‌ها و خونریزی‌ها سوق می‌دهد تا نظم و عدالت برقرار شود.
این تضادهای بنیادین، شاهنامه را به اثری پویا و تأمل‌برانگیز تبدیل می‌کنند که خواننده را به چالش می‌کشد تا نه تنها به عظمت حماسی نبردها بنگرد، بلکه به هزینه‌های انسانی و اخلاقی آنها نیز بیندیشد.