در شاهنامه، مفهوم همنشینی (یار و همدم بودن) با مفاهیم متضاد و دردناکی چون خیانت و پیمان‌شکنی در هم تنیده است. فردوسی به ظرافت نشان می‌دهد که چگونه خیانت می‌تواند از درون همین روابط نزدیک و بر مبنای اعتماد، سر برآورد و فجایع بزرگی را رقم بزند. این تضاد، ابعاد اخلاقی و روانشناختی عمیقی به داستان‌های شاهنامه می‌بخشد.
۱. خیانت از سوی همنشینان نزدیک: تلخ‌ترین نوع خیانت در شاهنامه، از سوی کسانی است که زمانی همنشینان نزدیک، دوستان یا خویشاوندان بوده‌اند. این نوع خیانت به دلیل شکستن اعتماد و پیوند عمیق قبلی، بسیار ویرانگرتر است.
- افراسیاب و گرسیوز در برابر سیاوش: اوج این خیانت را می‌توان در داستان سیاوش مشاهده کرد. افراسیاب (پادشاه توران) که ابتدا با سیاوش پیمان صلح می‌بندد و او را به همنشینی می‌پذیرد، با تحریک گرسیوز (برادر خود و یکی از همنشینان نزدیکش)، پیمان می‌شکند و سیاوش را ناجوانمردانه می‌کشد. این عمل، نمونه بارز خیانت یک همنشین (افراسیاب) و تحریک‌گری یک همنشین دیگر (گرسیوز) برای خیانت است.
- عواقب آن: این خیانت نه تنها به مرگ سیاوش می‌انجامد، بلکه بذر کینه‌ای ابدی را در دل ایرانیان می‌کارد و به جنگ‌های طولانی و خونین میان ایران و توران منجر می‌شود.
۲. انگیزه‌های خیانت: فردوسی انگیزه‌های مختلفی را برای خیانت همنشینان برمی‌شمرد:
- حسادت و جاه‌طلبی: برخی همنشینان به دلیل حسادت به جایگاه یا محبوبیت دیگری، دست به خیانت می‌زنند (مانند گرسیوز نسبت به سیاوش).
- ترس و ضعف: گاهی اوقات، ترس از قدرت دشمن یا ضعف نفس باعث می‌شود که همنشینان پیمان خود را بشکنند.
- طمع و منفعت‌طلبی: دستیابی به قدرت، ثروت یا موقعیت، می‌تواند انگیزه‌ای برای خیانت باشد.
۳. تأثیر خیانت بر پیوندهای همنشینی: خیانت، مهم‌ترین ستون روابط همنشینی، یعنی اعتماد را نابود می‌کند.
- فروپاشی اتحادها: یک عمل خیانت‌آمیز می‌تواند اتحادهای دیرینه را از بین ببرد و منجر به تفرقه و ضعف درونی شود.
- بی‌اعتمادی عمومی: وقتی خیانت در میان همنشینان رخ می‌دهد، بی‌اعتمادی گسترده می‌شود و این امر به سختی می‌تواند جبران شود.
۴. تقابل با وفاداری: فردوسی در برابر این صحنه‌های خیانت، بر اهمیت وفاداری و پیمان‌داری تأکید می‌کند. پهلوانان و همنشینان نیکوکار، حتی در سخت‌ترین شرایط نیز به عهد خود وفادار می‌مانند. این تضاد میان خیانت و وفاداری، به شاهنامه ابعاد اخلاقی عمیقی می‌بخشد و پیام‌های مهمی را درباره ارزش روابط انسانی منتقل می‌کند.