سپاس از ارائه‌ی این مجموعه‌ی بسیار غنی از شواهد کاربرد واژه‌ی «بیدار» در شاهنامه. این داده‌ها بستر بسیار مناسبی برای تحلیل زبان‌شناختی، معناشناسی و سبک‌شناسی در شاهنامه فراهم می‌کنند. در ادامه، تحلیل جامعی بر اساس نمونه‌هایی که گرد آورده‌اید، ارائه می‌کنم:
🔎 تحلیل کاربرد واژه‌ی «بیدار» در شاهنامه بر پایه شواهد متنی
۱. بیدار به‌عنوان حالت فیزیکی برخاستن از خواب
در بسیاری از نمونه‌ها، بیدار در معنای نخستین و جسمانیِ خود، یعنی برخاستن از خواب شبانه، به‌کار رفته است:
«چو بیدار شد رستم از خواب خوش»
«سر بابک از خواب بیدار شد»
«به روز چهارم چو بفروخت هور / شد از خواب بیدار بهرام گور»
کاربرد: اغلب در آغاز رویدادها، آمادگی برای کنش، یا تغییر حالت.
۲. بیدار به‌عنوان صفت عقلانی (خردمند، هوشیار، آگاه)
در بسیاری از ابیات، «بیدار» مترادف با «خردمند»، «آگاه»، «با تدبیر» و «روشن‌روان» آمده است:
«خردمند و بیدار و روشن روان»
«کسی کو به بخشش توانا بود / خردمند و بیدار و دانا بود»
«خردمند و بیدار خواننده‌ای»
کاربرد: توصیف نخبگان فکری، شاهان دانا، دبیران، حکیمان یا وزیران.
۳. بیدار دل، بیدار جان، بیدار کام، بیدار بخت
ترکیب‌هایی از نوع «اسم + بیدار» یا «بیدار + اسم» نشان‌دهنده‌ی کیفیتی فراتر از صرف هوشیاری‌اند؛ بیشتر بار معنایی استعاری یا ارزشی دارند:
بیدار دل: ذهنی آگاه و اهل خرد (نماد روشن‌دلی)
«بزرگان بیدار دل را بخواند»
«بدو گفت کای مرد بیدار دل»
بیدار جان: جان زنده و دانا
«خرد تاج بیدار جان منست»
بیدار بخت: اقبالی فعال و فرهمند
«تو را پاک یزدان نگه‌دار باد / دلت شادمان، بخت بیدار باد»
«که گشتیم با بخت بیدار جفت»
بیدار کام: کامرانی همراه با درایت
«که ای مرد بیدار گسترده کام»
۴. بیدار به‌عنوان لقب و صفت شخصیتی
در برخی موارد، «بیدار» به عنوان لقب یا مشخصه‌ی فردی آمده است که معرف مقام و اعتبار اوست:
«زنگه بیدار» (پهلوان دانا)
«بیدار شاه» (شاه هوشیار)
«مرد بیدار» (در نقشِ خردمند یا حکیم)
«بیدار مرد کهن» (پیر دانا و آزموده)
۵. کاربرد استعاری و اخلاقی
در چند مورد، بیداری در برابر غفلت یا غفلت اخلاقی قرار گرفته است:
«دل دشمن از خواب بیدار کرد» → آگاهی از تهدید
«پشیمان شود پس چو بیدار بود» → بیداریِ بعد از خطا
«بپیچید بیدار مرد کهن» → نشان خِرَد در برابر شرایط خطیر
۶. نقش بیداری در سبک روایی
در روایت شاهنامه، بیدار شدن اغلب لحظه‌ای‌ست که شخصیت به آگاهی یا تغییر می‌رسد. این بیداری ممکن است جسمانی باشد (برخاستن برای نبرد) یا معنوی (دریافتن حقیقت، تغییر در نگاه یا تصمیم).
📌 نتیجه‌گیری کلی
واژه‌ی «بیدار» در شاهنامه مفهومی چندلایه دارد که از معنای فیزیکی (بیداری از خواب) تا مفاهیم معنوی، عقلی، اخلاقی و حتی سیاسی (بیدار شاه، بیدار بخت) را در بر می‌گیرد. این واژه در سطوح مختلف نشانگر:
آمادگی برای کنش (پهلوانی)
آگاهی در تصمیم‌گیری (سیاسی)
خرد و بینش (اخلاقی و فلسفی)
تقدیر نیکو یا همراهی بخت (اسطوره‌ای)
بیدار در شاهنامه، واژه‌ای کلیدی برای فهم جهان‌بینی فردوسی‌ست: جهانی مبتنی بر عقل، خرد، کنش به‌هنگام، و فرهمندی.