در شاهنامه، واژه «بیدار» معانی و کاربردهای متعددی دارد که بسته به بافت شعری، بار معنایی و مفهومی آن متفاوت است. بر اساس نمونه‌هایی که ارائه دادید، این واژه به‌طور کلی در سه دسته معنایی اصلی به‌کار رفته است:
۱. بیداری در برابر خواب (معنای ظاهری و جسمانی)
در این معنا، واژه «بیدار» به‌معنای برخاسته از خواب یا کسی است که خواب نیست و هشیاری جسمانی دارد:
«چو بیدار شد موبدان را بخواند»
«چو از خواب بیدار شد سرو بن»
«دوم روز چون چشمه آفتاب / بجنبید و بیدار شد سر ز خواب»
✅ تحلیل: این موارد اشاره به زمان بیدار شدن شخصیت‌ها از خواب شبانه دارد، یا لحظه‌ای که از بی‌خبری یا غفلت جسمانی به آگاهی بازمی‌گردند.
۲. هشیاری ذهنی و آگاهی (خردمندی، هوشیاری، آگاهی از اوضاع)
در این کاربرد، «بیدار» با صفاتی چون خردمند، دل‌آگاه، بینادل، تیزگوش، زیرک و... همراه می‌شود:
«خردمند و بیدار و روشن‌روان»
«سخن‌دان و بیدار دل بخردی»
«یکی بود بینادل و تیزگوش / خردمند و بیدار و زیرک به‌نام»
«بیدار دل بود و پاکیزه مغز»
«نشستند بیدار دل بخردان»
✅ تحلیل: در اینجا «بیدار» نشان‌دهنده آگاهی، خرد، بصیرت، هوشیاری و دانایی است. این معنا در شاهنامه برای توصیف بزرگان، موبدان، پهلوانان و کارآگهان بسیار رایج است.
۳. بیداری بخت یا اقبال (نماد شانس و سعادت)
«چنان بخت بیدار او خفته ماند»
«بگردد همی از ره بخردی / غنوده شد آن بخت بیدار اوی»
«مرا اختر خفته بیدار گشت»
«دلت شادمان بخت بیدار باد»
✅ تحلیل: در این معنا، «بیدار» برای توصیف وضعیت بخت و اقبال است؛ یعنی بخت یاری‌دهنده و فعال است، یا برعکس، خفته و بی‌اثر شده. «بخت بیدار» نشان‌دهنده زمان فرخنده و کامیاب است، در حالی که «بخت خفته» نشانه بداقبالی یا دوران سختی است.
جمع‌بندی:
جسمانی برخاسته از خواب، ناآرام«بیدار شد»، «از خواب بیدار شد»
ذهنی خردمند، هشیار، هوشیار، بینادل«بیدار دل»، «بیدار و روشن روان»
نمادین بخت و اقبال روشن یا خفته«بخت بیدار»، «اختر خفته بیدار گشت»