برداشت

واژه "اختر" در شاهنامه فردوسی معانی مختلفی دارد که به طور کلی به ستاره، سرنوشت، بخت و طالع اشاره می‌کند. در ابیات ارائه شده، این واژه در هر قسمت مفهوم خاصی را می‌رساند:

معانی "اختر" در ابیات:

• "مرا اختر خفته بیدار گشت": در اینجا "اختر" به معنی بخت و طالع است. یعنی بخت و اقبال خفته فردوسی بیدار شد.
• "سر مایه بد اختر شاه را": "اختر" در اینجا به معنی سرنوشت و طالع است. یعنی سرنوشت و طالع شاه بد بود.
• "به نیکی یکی اختر افگند پی / برآن گونه شد اختر کاویان": در این بخش "اختر" به معنی بخت و طالع نیکو است. یعنی بخت و اقبال کاویان (درفش کاویانی) به نیکی آغاز شد و درفش کاویانی نشانه‌ای از بخت نیک شد.
• "به نیک اختر و فال گیتی فروز": "اختر" در اینجا به معنی بخت و سرنوشت نیک است که جهان را روشن می‌کند.
• "چه اختر بد این از تو ای نیک بخت": "اختر" در این مصرع به معنی طالع و سرنوشت است. یعنی "چه طالع بدی برای تو بود ای نیک بخت؟"
• "شود فال اخترشناسان نگون": در اینجا "اختر" به معنی ستاره و علم ستاره‌شناسی (نجوم) است. یعنی پیش‌بینی ستاره‌شناسان (طالع‌بینان) برعکس شود.
• "به نیک اختر بومتان روشنست": "اختر" به معنی بخت و اقبال نیک است که سرزمین شما را روشن می‌کند.
• "کز اختر بدی جاودان بی زیان": "اختر" به معنی سرنوشت و تقدیر است. یعنی از نظر سرنوشت همیشه بی‌ضرر باشید.
• "به اختر کس آن دان که دخترش نیست / چو دختر بود روشن اخترش نیست": در این بیت، "اختر" به معنی بخت و اقبال فرزند است. در گذشته داشتن پسر را نشانه بخت خوب و داشتن دختر را (به اشتباه) نشانه بخت نه چندان خوب می‌دانستند.
• "از اختر چنین استشان بهره خود": "اختر" به معنی سرنوشت و تقدیر است. یعنی بهره آنها از سرنوشت چنین است.
• "نیامدش ز اختر زمانی زیان": "اختر" به معنی بخت و تقدیر است. یعنی هیچ زمانی از بخت و تقدیر خود زیانی ندید.
• "که اختر همی رفت سوی نشیب / بدان بد که اختر جوانه نبود": در این ابیات، "اختر" به معنی بخت و اقبال است. "اختر به نشیب رفتن" یعنی بخت رو به افول بود و "اختر جوانه نبود" یعنی بخت جوان و پرقدرت نبود.
• "تا اختر زال چیست / بر آن اختر از بخت سالار کیست / ستاره شمر مرد اخترگرای / چنین زد تو را ز اختر نیک رای": در این بخش‌ها، "اختر" به معنی ستاره طالع و سرنوشت است که ستاره‌شناسان آن را بررسی می‌کنند تا آینده فرد را پیش‌بینی کنند.
• "از اختر بجویید و پاسخ دهید / چو بشنید گفتار اخترشناس": "اختر" در اینجا اشاره به طالع‌بینی و ستاره‌شناسی دارد.
• "چنین آمد از داد اختر پدید": "اختر" به معنی قضا و قدر و سرنوشت است.
• "که تاجش ز اختر پر از گرد بود": "اختر" به معنی بخت و اقبال است. یعنی تاجش از نظر بخت و اقبال نامیمون بود.
• "چو بر ویسه آمد ز اختر شکن": "اختر" به معنی تقدیر و سرنوشت است و "اختر شکن" به معنی سرنوشت‌ساز یا تغییر سرنوشت است.
• "دهد مر مرا اختر نیک زور": "اختر" به معنی بخت و اقبال است. یعنی بخت نیک به من قدرت دهد.
• "همه تیره دید اختر و ماه اوی": "اختر" به معنی ستاره طالع و بخت است. یعنی ستاره و بخت او را تیره و تار دید.
• "به نیک اختر و فال گیتی فروز / ور ایدونک آید ز اختر پسر": "اختر" به معنی بخت و اقبال است. یعنی با بخت و اقبال نیکو و اگر از روی بخت و سرنوشت پسر آید.
• "زده پیش او اختر کاویان": "اختر" به معنی نشان و علامت است، در اینجا درفش کاویانی به عنوان نشانه‌ای از شکوه و پیروزی.
• "کسی را که کردی به اختر نگاه / جان کاو بفرماید اخترشناس": "اختر" به معنی ستاره طالع و علم ستاره‌شناسی است.
• "برافراختند اختر کاویان / سراندر سپهر اختر کاویان / به نیک اختر و تندرستی شدن": "اختر کاویان" در اینجا به معنی درفش کاویانی است که نمادی از بخت نیک، قدرت و پیروزی است. "به نیک اختر" نیز به معنی با بخت نیک است.

به طور خلاصه، فردوسی با ظرافت خاصی از واژه "اختر" استفاده کرده تا مفاهیم عمیقی از سرنوشت، تقدیر، بخت و حتی علم نجوم را در داستان‌های شاهنامه بگنجاند.