نیک دل در شاهنامه
فردوسی » شاهنامه » آغاز کتاب » بخش ۱۱ - در داستان ابو منصور
... به کیوان رسیدم ز خاک نژند
از آن نیک دل نامدار ارجمند
به چشمش همان خاک و هم سیم و زر ...
فردوسی » شاهنامه » آغاز کتاب » بخش ۱۲ - ستایش سلطان محمود
... هر آن کس که دارد ز پروردگان
از آزاد و از نیک دل بردگان
شهنشاه را سر به سر دوست وار ...
فردوسی » شاهنامه » جمشید » بخش ۲
... جوان نیک دل گشت فرمانش کرد
چنان چون بفرمود سوگند خورد ...
... به چاه اندر افتاد و بشکست پست
شد آن نیک دل مرد یزدان پرست……
فردوسی » شاهنامه » منوچهر » بخش ۱۲
... بدو گفت نزدیک رودابه رو
بگویش که ای نیک دل ماه نو
سخن چون ز تنگی به سختی رسید ...
فردوسی » شاهنامه » داستان رستم و اسفندیار » بخش ۱۵
چنین گفت با رستم اسفندیار
که ای نیک دل مهتر نامدار
من ایدون شنیدستم از بخردان ...
فردوسی » شاهنامه » داستان رستم و اسفندیار » بخش ۲۱
... تو تا بر نشستی بزین نبرد
نبودی مگر نیک دل رادمرد
همیشه دل از رنج پرداخته ...
فردوسی » شاهنامه » داستان رستم و اسفندیار » بخش ۲۶
... ازو تار وز خویشتن پود کرد
ازان جایگه نیک دل برپرید
چو اندر هوا رستم او را بدید ...
فردوسی » شاهنامه » داستان رستم و شغاد » بخش ۳
... یکی تازیانه برآورد نرم
بزد نیک دل رخش را کرد گرم
چو او تنگ شد در میان دو چاه ...
فردوسی » شاهنامه » پادشاهی شاپور ذوالاکتاف » بخش ۷
... بیامد دمان مرد پالیزبان
که هم نیک دل بود و هم میزبان
دو تن دیده با نیزه و درع و خود ...
فردوسی » شاهنامه » پادشاهی بهرام گور » بخش ۳۵
... که او را نشیمن بدانست و جای
همی رفت با نیک دل رهنمون
بدان بیشه کرگ ریزنده خون ...
فردوسی » شاهنامه » پادشاهی کسری نوشین روان چهل و هشت سال بود » بخش ۷ - داستان طلخند و گو
... همه شهرزایشان بدونیم گشت
دل نیک مردان پرازبیم گشت
زگفت بدآموز جوشان شدند ...
... چنین گفت زان پس به طلخند گو
که ای نیک دل نامور یار نو
فردوسی » شاهنامه » پادشاهی کسری نوشین روان چهل و هشت سال بود » بخش ۱۱ - سخن پرسیدن موبد ازکسری
... نباشد کس از رنج او در هراس
پرامید دارد دل نیک مرد
دل بدکنش را پر از بیم و درد ...
... وزو ایمنی چون بود سودمند
وگر نیک دل باشی و راه جوی
بود نزد هر کس تو را آبروی ...
فردوسی » شاهنامه » پادشاهی خسرو پرویز » بخش ۲۹
... هنرها بشست از دل آهو گرفت
چنان نامور نیک دل را بکشت
برو شد دل نامداران درشت ...
فردوسی » شاهنامه » داستان بیژن و منیژه » بخش ۲
... بدادند مر بیژن گیو را
مر آن نیک دل نامور نیو را
منیژه چو بیژن دژم روی ماند ...
فردوسی » شاهنامه » داستان دوازده رخ » بخش ۳۵
... همی بود زاری کنان پیش اوی
همی گفت کای نیک دل یار من
تو رفتی و این بود پیکار من ...
فردوسی » شاهنامه » داستان دوازده رخ » بخش ۳۸
... که بردند گستهم را پیش اوی
چنان نیک دل شد از او شهریار
که از گریه مژگانش آمد به بار ...
فردوسی » شاهنامه فردوسی » جنگ بزرگ کیخسرو با افراسیاب » بخش ۱۵
... همی خواندند آفرینی به درد
که ای نیک دل خسرو رادمرد.. ...
فردوسی » شاهنامه فردوسی » جنگ بزرگ کیخسرو با افراسیاب » بخش ۱۸
... بدان کار گنجی بپرداختند
فرستاده ای نیک دل را بخواند
سخنهای شایسته چندی براند
یکی مرد بد نیک دل نیک خواه
فرستاد فغفور نزدیک شاه ...
=====================
کلید واژه ها و برگزیده ها
نیک دل
نیک دل نامدار
نیک دل بردگان
نیک دل نامدار ارجمند
نیک دل نیک خواه
فرستاده ای نیک دل
نیک دل گشت
ای نیک دل
نیک دل باشی و راه جوی
ای نیک دل خسرو رادمرد
که ای نیک دل مهتر نامدار
به کیوان رسیدم ز خاک نژند……از آن نیک دل نامدار ارجمند
هر آن کس که دارد ز پروردگان………از آزاد و از نیک دل بردگان
همی خواندند آفرینی به درد……..که ای نیک دل خسرو رادمرد
بیامد دمان مرد پالیزبان…………که هم نیک دل بود و هم میزبان
بدادند مر بیژن گیو را……..مر آن نیک دل نامور نیو را
فرستاده ای نیک دل را بخواند…….سخنهای شایسته چندی براند
یکی مرد بد نیک دل نیک خواه…..فرستاد فغفور نزدیک شاه
جوان نیک دل گشت فرمانش کرد……چنان چون بفرمود سوگند خورد
چنان نیک دل شد از او شهریار………که از گریه مژگانش آمد به بار
همی رفت با نیک دل رهنمون…..بدان بیشه کرگ ریزنده خون
وگر نیک دل باشی و راه جوی……..بود نزد هر کس تو را آبروی
همی گفت کای نیک دل یار من……تو رفتی و این بود پیکار من
با بررسی ابیات منتخب، می‌توان نکات زیر را در مورد مفهوم "نیک دل" در شاهنامه برداشت کرد:
- فضیلت اخلاقی: "نیک دل" در شاهنامه به عنوان یک فضیلت اخلاقی والا و ارزشمند مطرح می‌شود. نیک دلی به معنای داشتن قلبی پاک، مهربان، صادق، درستکار، جوانمرد، دلسوز و همراه با شفقت است.
- ویژگی افراد مورد ستایش: این صفت اغلب برای توصیف و ستایش شخصیت‌های مثبت و قهرمانان داستان به کار می‌رود. به عنوان مثال، از بیژن، رستم، خسرو، و دیگران با عنوان "نیک دل" یاد می‌شود.
- ارتباط با سایر صفات نیک: "نیک دل" اغلب با سایر صفات نیکو مانند "رادمردی"، "نامداری"، "جوانمردی"، "راه جویی" و "نیک خواهی" همراه است. این نشان می‌دهد که نیک دلی یک ویژگی منفرد نیست، بلکه بخشی از یک مجموعه فضایل اخلاقی است.
- تأثیر بر رفتار و کردار: نیک دلی بر رفتار و کردار افراد تأثیر می‌گذارد. افراد نیک دل، درستکارانه عمل می‌کنند، به دیگران کمک می‌کنند، از ظلم و ستم بیزارند و در برابر بدی‌ها ایستادگی می‌کنند.
- مورد اعتماد بودن: افراد نیک دل مورد اعتماد و احترام دیگران هستند. به عنوان مثال، در داستان دوازده رخ، شهریار چنان از نیک دلی گستهم متأثر می‌شود که از گریه مژگانش به بار می‌آید.
- متضاد با صفات منفی: نیک دلی در تضاد با صفات منفی مانند "بدکنش"، "بدآموز"، "سخت دل" و "بی رحم" قرار دارد.
- تنوع کاربرد: "نیک دل" هم برای توصیف حاکمان و پهلوانان به کار می‌رود و هم برای افراد عادی مانند "مرد پالیزبان". این نشان می‌دهد که نیک دلی یک فضیلت عام است و مختص طبقه خاصی نیست.
- الگوهای تکراری: الگوهای تکراری مانند "نیک دل نامدار"، "نیک دل رادمرد" و "ای نیک دل" نشان‌دهنده اهمیت و تکرار این مفهوم در شاهنامه است.
در مجموع، "نیک دل" در شاهنامه یک مفهوم کلیدی است که به بهترین و والاترین ویژگی‌های انسانی اشاره دارد. فردوسی با تأکید بر این صفت، خوانندگان را به داشتن قلبی پاک و مهربان و انجام اعمال نیک تشویق می‌کند.
نیک پی در شاهنامه
فردوسی » شاهنامه » آغاز کتاب » بخش ۷ - گفتار اندر ستایش پیغمبر
... نگر تا نداری به بازی جهان
نه برگردی از نیک پی هم رهان
فردوسی » شاهنامه » منوچهر » بخش ۲
... به سام نریمان رسید آگهی
از آن نیک پی پور با فرهی
شبی از شبان داغ دل خفته بود ...
فردوسی » شاهنامه » داستان سیاوش » بخش ۶
... چنین گفت با نامور موبدان
که ای پاک دل نیک پی بخردان
گر این خواب و گفتار من در جهان ...
فردوسی » شاهنامه » پادشاهی اشکانیان » بخش ۱۱
... که از پیرزن گشت مرد جوان
مرا نیک پی مهربان بنده دان
شکیبادل و راز داننده دان ...
فردوسی » شاهنامه » پادشاهی بهرام اورمزد » بخش ۱
... همه نام جویید و نیکی کنید
دل نیک پی مردمان مشکنید
مرا گنج و دینار بسیار هست ...
فردوسی » شاهنامه » پادشاهی شاپور ذوالاکتاف » بخش ۱
... چنین گفت موبد بران شاه خرد
که ای پاک دل نیک پی شاه گرد
کنون مرد بازاری و چاره جوی ...
فردوسی » شاهنامه » پادشاهی یزدگرد بزه‌گر » بخش ۲
... بیامد ز هر کشوری موبدی
جهاندیده و نیک پی بخردی
چو یکسر بدان بارگاه آمدند ...
فردوسی » شاهنامه » پادشاهی بهرام گور » بخش ۱۹
... همی گفت انباز و نشنید زن
که هم نیک پی بود و هم رای زن
بره کشته شد هم به فرجام کار ...
فردوسی » شاهنامه » پادشاهی یزدگرد هجده سال بود » بخش ۴ - پادشاهی بلاش پیروز چهار سال بود
... چو آگاهی آمد به ایران زمین
ازان نیک پی مهتر بفرین
همان جنگ و پیکار با خوشنواز ...
فردوسی » شاهنامه » پادشاهی یزدگرد هجده سال بود » بخش ۴ - پادشاهی بلاش پیروز چهار سال بود
... چو آگاهی آمد به ایران زمین
ازان نیک پی مهتر بفرین
همان جنگ و پیکار با خوشنواز ...
فردوسی » شاهنامه » پادشاهی کسری نوشین روان چهل و هشت سال بود » بخش ۶ - داستان درنهادن شطرنج
... ز گفتار او شاد شد شهریار
ورا نیک پی خواند و به روزگار
بفرمود تا موبدان و ردان ...
فردوسی » شاهنامه » داستان خاقان چین » بخش ۱۰
... که با شاه نزدیکی او را سزید
چنین گفت کای نیک پی نامدار
هم از تخم شاهی و هم شهریار ...
=====================
کلید واژه ها و برگزیده ها
نیک پی
نیک پی هم رهان
نیک پی نامدار
نیک پی مهتر بفرین
ورا نیک پی خواند
دل نیک پی مردمان مشکنید
نگر تا نداری به بازی جهان.........نه برگردی از نیک پی هم رهان
چنین گفت کای نیک پی نامدار.......هم از تخم شاهی و هم شهریار
چو آگاهی آمد به ایران زمین........ازان نیک پی مهتر بفرین
ز گفتار او شاد شد شهریار....ورا نیک پی خواند و به روزگار
به سام نریمان رسید آگهی.........از آن نیک پی پور با فرهی
بیامد ز هر کشوری موبدی......جهاندیده و نیک پی بخردی
که از پیرزن گشت مرد جوان.....مرا نیک پی مهربان بنده دان
همه نام جویید و نیکی کنید......دل نیک پی مردمان مشکنید
همی گفت انباز و نشنید زن........که هم نیک پی بود و هم رای زن
"نیک پی" در شاهنامه صفتی است که به افراد با ویژگی‌های مثبت و برجسته اطلاق می‌شود. با بررسی ابیات منتخب، می‌توان دریافت که این واژه چه مفاهیمی را در بر می‌گیرد:
- نسب پاک و اصیل: یکی از معانی بارز "نیک پی"، داشتن نسب شریف و پاک است. در داستان منوچهر، سام از "آن نیک پی پور با فرهی" (منوچهر) آگاه می‌شود. همچنین در داستان خاقان چین، فرد مورد نظر هم از تخم شاهی و هم شهریار خوانده می‌شود، که نشان‌دهنده اصالت خانوادگی اوست.
- راه و روش درست: "نیک پی" می‌تواند به معنای کسی باشد که راه و روش درست و پسندیده‌ای دارد. در آغاز کتاب، نصیحت می‌شود که از راه درست ("نیک پی هم رهان") برنگردیم.
- خردمندی و دانایی: در داستان سیاوش، موبدان "پاک دل نیک پی بخردان" خطاب می‌شوند که نشان‌دهنده دانایی و خرد آنها در کنار پاکی قلب و داشتن راه درست است. همچنین در داستان یزدگرد بزه‌گر، موبدان "جهاندیده و نیک پی بخردی" توصیف می‌شوند.
- مهربانی و نیک‌خواهی: در داستان اشکانیان، پیرزن از مرد جوان می‌خواهد که او را بنده "نیک پی مهربان" بداند، که نشان‌دهنده مهربانی و دلسوزی فرد نیک پی است.
- خوش‌نامی و شهرت نیک: در داستان یزدگرد هجده سال بود، خبر از "آن نیک پی مهتر بفرین" به ایران می‌رسد، که نشان‌دهنده شهرت نیک و آوازه بلند اوست.
- مورد ستایش و قدردانی: در داستان شطرنج، شهریار از گفتار دانشمند شطرنج شاد می‌شود و او را "نیک پی" می‌خواند، که نشان‌دهنده قدردانی و ستایش فرد نیک پی است.
- دارای رای درست: در داستان بهرام گور، همسر مردی که نصیحتش را نشنید، "نیک پی" و "رای زن" توصیف می‌شود، که نشان‌دهنده داشتن نظر صائب و تدبیر درست است.
- توصیه به نیک‌رفتاری: در پادشاهی بهرام اورمزد، نصیحت می‌شود که "دل نیک پی مردمان مشکنید"، که نشان‌دهنده اهمیت مهربانی و پرهیز از آزار رساندن به افراد خوش‌نام و خوش‌روش است.
الگوهای تکراری:
- "نیک پی" همراه با صفات مثبت: این واژه اغلب با صفات مثبتی مانند "مهربان"، "بخرد"، "نامدار"، "بافرّهی"، "رای زن" و "مهتر بفرین" همراه می‌آید، که بر ابعاد مختلف معنایی آن تأکید می‌کند.
- "ای نیک پی" به عنوان خطاب: این عبارت به عنوان یک خطاب محترمانه و همراه با تحسین به کار می‌رود.
در مجموع، "نیک پی" در شاهنامه صفتی چندوجهی است که به افرادی با اصالت خانوادگی، راه و روش درست، خردمندی، مهربانی، خوش‌نامی و دارای رای صائب اطلاق می‌شود. فردوسی با استفاده از این صفت، ارزش‌های والای انسانی را ستوده و بر اهمیت داشتن چنین ویژگی‌هایی تأکید می‌کند.
نیک خواهان در شاهنامه
فردوسی » شاهنامه » رزم کاووس با شاه هاماوران » بخش ۹
... همان کن که بیدار شاهان کنند
ستاینده و نیک خواهان کنند…
فردوسی » شاهنامه » پادشاهی گشتاسپ صد و بیست سال بود » بخش ۲ - سخن دقیقی
... گزیدش بدادند شاهان همه
نشستن دل نیک خواهان همه
مگر شاه ارجاسپ توران خدای ...
=====================
کلید واژه ها و برگزیده ها
نیک خواهان
ستاینده و نیک خواهان
همان کن که بیدار شاهان کنند…….ستاینده و نیک خواهان کنند
"نیک خواهان" در شاهنامه به افرادی اطلاق می‌شود که دارای صفات زیر هستند:
- خیرخواه و خواهان نیکی دیگران: معنای اصلی "نیک خواهان" کسانی است که خیر و صلاح دیگران را می‌خواهند و برای رسیدن آنها به نیکی تلاش می‌کنند.
- طرفدار و پشتیبان: در بیت مربوط به کاووس و شاه هاماوران، "ستاینده و نیک خواهان" در کنار هم آمده‌اند و به کسانی اشاره دارند که نه تنها پادشاه را ستایش می‌کنند بلکه خیر و صلاح او را نیز می‌خواهند و از او حمایت می‌کنند.
- مورد اعتماد و هم‌دل: در بیت مربوط به پادشاهی گشتاسپ، نشستن "دل نیک خواهان همه" در کنار شاه نشان‌دهنده هم‌دلی، وفاداری و مورد اعتماد بودن این افراد است. آنها کسانی هستند که خیر شاه و مملکت را می‌خواهند و از او پشتیبانی می‌کنند.
الگوی تکراری:
- همراهی با ستایش: در یک مورد، "نیک خواهان" در کنار "ستاینده" آمده است، که نشان می‌دهد این دو ویژگی می‌توانند با هم در مورد افراد صادق و وفادار به کار روند.
در مجموع، "نیک خواهان" در شاهنامه به افرادی اشاره دارد که با خلوص نیت، خیر و صلاح دیگران را می‌خواهند، از آنها حمایت می‌کنند و مورد اعتماد و هم‌دل هستند. این صفت، ارزشمندی وفاداری و خیرخواهی را در جامعه آن زمان نشان می‌دهد.