فردوسی » شاهنامه » پادشاهی کسری نوشین روان چهل و هشت سال بود » بخش ۷ - داستان طلخند و گو
... سپاه اندر آمد همی فوج فوج
همه دشت مغز و جگر بود و دل
همه نعل اسبان ز خون پر ز گل ...
فردوسی » شاهنامه » جنگ بزرگ کیخسرو با افراسیاب » بخش ۱۱
... تو گفتی همی بر نتابد سپاه
همه دشت مغز و سر و پای بود
همانا مگر بر زمین جای بود ...
فردوسی » شاهنامه » جنگ بزرگ کیخسرو با افراسیاب » بخش ۱۸
... بماند اندر آن شاه ترکان شگفت
سر و خون گرفت
دل سنگ رنگ طبر خون گرفت ...
=========================
عبارت "همه دشت مغز" در شاهنامه فردوسی به تصویر کشیدن صحنه‌های بسیار خونین و هولناک نبردها اشاره دارد. در این کاربرد، "مغز" به معنای مغز سر انسان به کار رفته است و "همه دشت مغز" یعنی تمام دشت پر از مغزهای پراکنده کشته‌شدگان بوده است.
با بررسی این ابیات می‌توان مفهوم "همه دشت مغز" را جمع‌بندی کرد:
مفهوم "همه دشت مغز" در شاهنامه فردوسی:
عبارت "همه دشت مغز" به شدت و وسعت کشتار در میدان جنگ اشاره دارد. این عبارت تصویری از یک دشت وسیع را ترسیم می‌کند که در اثر جنگ و خونریزی فراوان، با مغزهای سر قربانیان پوشیده شده است. این کاربرد، جنبه‌ای از واقعیت تلخ و خشونت‌آمیز جنگ را در شاهنامه به نمایش می‌گذارد.
بررسی ابیات:
فردوسی » شاهنامه » پادشاهی کسری نوشین روان چهل و هشت سال بود » بخش ۷ - داستان طلخند و گو:
... سپاه اندر آمد همی فوج فوج
همه دشت مغز و جگر بود و دل
همه نعل اسبان ز خون پر ز گل ...
در این بیت، فردوسی صحنه‌ای از نبرد را توصیف می‌کند که در آن سپاهیان گروه گروه وارد می‌شوند و تمام دشت پر از مغز، جگر و دل کشته‌شدگان است. همچنین، نعل اسبان از خون آغشته و پر از گل شده است. این تصویر، عمق فاجعه و میزان تلفات در جنگ را به مخاطب منتقل می‌کند. "همه دشت مغز" در اینجا بر فراوانی اجساد و شدت ضربات وارده به سر دلالت دارد.
فردوسی » شاهنامه » جنگ بزرگ کیخسرو با افراسیاب » بخش ۱۱:
... تو گفتی همی بر نتابد سپاه
همه دشت مغز و سر و پای بود
همانا مگر بر زمین جای بود ...
در این بیت، راوی به شدت درگیری اشاره می‌کند تا جایی که تمام دشت پر از مغز، سر و پاهای جدا شده بوده است. این تصویر هولناک، بی‌رحمی و خشونت جنگ را به تصویر می‌کشد و نشان می‌دهد که در این نبرد، چه تعداد زیادی از سربازان به فجیع‌ترین شکل ممکن کشته شده‌اند. عبارت "همه دشت مغز" تأکید بر پراکنده شدن بقایای قربانیان، به ویژه مغز سر آنها، در سراسر میدان نبرد دارد.
فردوسی » شاهنامه » جنگ بزرگ کیخسرو با افراسیاب » بخش ۱۸:
... بماند اندر آن شاه ترکان شگفت
سر و خون گرفت
دل سنگ رنگ طبر خون گرفت ...
این بیت اگرچه مستقیماً عبارت "همه دشت مغز" را ندارد، اما به گرفتن سر و آغشته شدن تبر به خون اشاره می‌کند که می‌تواند یکی از دلایل پراکنده شدن مغز سر در میدان نبرد باشد. این بیت نیز در ترسیم فضای خونین جنگ سهیم است.
جمع‌بندی مفهوم "همه دشت مغز":
عبارت "همه دشت مغز" در شاهنامه فردوسی، یک تصویرسازی قوی و تکان‌دهنده از میدان جنگ پس از یک نبرد خونین است. این عبارت نشان می‌دهد که:
- جنگ، صحنه‌ای از کشتار بی‌رحمانه و فجیع است.
- تلفات انسانی در جنگ بسیار سنگین و گسترده است.
- ضربات وارده در جنگ اغلب مرگبار و منجر به متلاشی شدن اجساد، به ویژه سر، می‌شود.
- دشت نبرد به مکانی پر از خون و بقایای قربانیان تبدیل می‌شود.
فردوسی با استفاده از این عبارت، نه تنها شدت درگیری‌ها را به تصویر می‌کشد، بلکه به طور ضمنی پیامدهای وحشتناک و غیرانسانی جنگ را نیز به مخاطب منتقل می‌کند. "همه دشت مغز" نمادی از نابودی، خشونت و از دست رفتن جان‌های بی‌شمار در راه جنگ است.