فردوسی » شاهنامه » گفتار اندر داستان فرود سیاوش » بخش ۱۵
... همه شرم و آزرم کوته شود
ز رهام وز بیژن تیز مغز
نیاید بگیتی یکی کار نغز ...
فردوسی » شاهنامه » پادشاهی قباد چهل و سه سال بود » بخش ۲ - داستان مزدک با قباد
... ز گفتار او تنگ دل شد قباد
بشد تیز مغزش ز گفتار داد
وز آن پس بپرسید و پاسخ شنید ...
فردوسی » شاهنامه » پادشاهی کسری نوشین روان چهل و هشت سال بود » بخش ۳ - داستان بوزرجمهر
... مبادا ز آموختن ناتوان
بپرسید پس موبد تیز مغز
که اندر جهان چیست کردار نغز ...
... روان ورا دیو انباز گشت
و رایدون که حاکم بود تیز مغز
نیاید ز گفتار او کار نغز ...
فردوسی » شاهنامه » داستان سیاوش » بخش ۲۱
... هم او داشتی کاویانی درفش
ازان کار گودرز شد تیز مغز
بر او پیامی فرستاد نغز ...
فردوسی » شاهنامه » داستان دوازده رخ » بخش ۶
... دو لشکر همی بر تو دارند چشم
یکی تیز کن مغز و بفروز خشم
کنون چون جهان گرم و روشن هوا ...
======================================
بررسی مفهوم "تیزمغز" در این ابیات از شاهنامه فردوسی نشان می‌دهد که این عبارت صفتی است برای افرادی که دارای ذهنی هوشیار، زیرک، فعال، فهمیده و سریع در درک و تصمیم‌گیری هستند. در برخی موارد نیز می‌تواند به معنای عصبانی و برآشفته به کار رود.
جمع‌بندی مفهوم "تیزمغز" در شاهنامه فردوسی:
عبارت "تیزمغز" در شاهنامه فردوسی به طور کلی به موارد زیر اشاره دارد:
- هوشیار و زیرک: افرادی که ذهنی فعال و قوی دارند و به سرعت مسائل را درک می‌کنند.
- باهوش و فهمیده: کسانی که از هوش و ذکاوت بالایی برخوردارند.
- سریع در تصمیم‌گیری: افرادی که می‌توانند به سرعت و با درایت تصمیم بگیرند.
- عصبانی و برآشفته: در برخی موارد، "تیز شدن مغز" می‌تواند به معنای خشمگین و آشفته شدن ذهن باشد.
بررسی ابیات:
- فرود سیاوش (بخش ۱۵): "ز رهام وز بیژن تیز مغز / نیاید بگیتی یکی کار نغز" - در این بیت، "تیزمغز" به همراه نام دو پهلوان (رهام و بیژن) آمده و احتمالاً به معنای هوشیار و زیرک بودن آن‌هاست، اما در ادامه می‌گوید که با وجود آنها کار نغزی در جهان رخ نمی‌دهد که ممکن است کنایه از استفاده نادرست از هوش یا سرکشی آنها باشد.
- قباد (بخش ۲): "بشد تیز مغزش ز گفتار داد" - در اینجا، "تیز مغز شدن" به معنای برآشفته و عصبانی شدن ذهن قباد از سخنان دادگرانه است.
- کسری نوشین روان (بخش ۳ - داستان بوزرجمهر):
- "بپرسید پس موبد تیز مغز" - موبد "تیزمغز" (باهوش و فهمیده) سؤال می‌کند.
- "و رایدون که حاکم بود تیز مغز / نیاید ز گفتار او کار نغز" - حاکم "تیزمغز" (احتمالاً به معنای تندخو و عجول در قضاوت) کار نغزی از گفتارش برنمی‌آید.
- سیاوش (بخش ۲۱): "ازان کار گودرز شد تیز مغز" - "تیزمغز شدن" گودرز از آن کار می‌تواند به معنای برانگیخته شدن ذهن و فکر او برای اقدام یا واکنش نشان دادن باشد.
- داستان دوازده رخ (بخش ۶): "یکی تیز کن مغز و بفروز خشم" - "تیز کردن مغز" در اینجا به معنای آماده کردن ذهن برای خشم و جنگ است.
جمع‌بندی:
مفهوم "تیزمغز" در شاهنامه فردوسی چند وجه دارد:
- به طور غالب، به معنای داشتن ذهنی هوشیار، زیرک و فعال است که به سرعت درک می‌کند و تصمیم می‌گیرد. این صفت برای افراد باهوش و فهمیده به کار می‌رود.
- در برخی موارد، "تیز شدن مغز" به معنای برآشفته و عصبانی شدن ذهن در واکنش به چیزی است.
- همچنین می‌تواند به معنای آماده کردن ذهن برای عمل، به ویژه در موقعیت‌های جنگی، باشد.
برای درک دقیق معنای "تیزمغز" در هر بیت، توجه به سیاق کلام و موقعیت داستان ضروری است. فردوسی از این صفت برای نشان دادن هوش، زیرکی و گاهی نیز برانگیختگی ذهنی شخصیت‌های مختلف استفاده می‌کند.