نفس در نظر آیت الله حسن زاده عاملی در کتاب نفس
۱. ماهیت نفس از منظر ایشان
آیت‌الله حسن‌زاده آملی با تلفیق حکمت متعالیه و عرفان اسلامی، نفس را اینگونه تعریف می‌کنند:
جوهر مجردی که حقیقتی فرامادی دارد
مرکب از مراتب مختلف از نباتی تا انسانی
حلقه وصل بین عالم ماده و مجردات
نقل قول کلیدی:
"نفس، شبح منبسطی است که از فرق تا قدم انسان را احاطه کرده و مجرد تام نیست، بلکه در حدّ وسط میان مجرد و مادی قرار دارد."
۲. مراتب نفس
ایشان با الهام از ملاصدرا، سلسله‌مراتب نفس را چنین بیان می‌کنند:
مرتبهویژگیکارکرد
نباتیرشد و تغذیه"نفس نباتی، اصل شجر وجود آدمی است"
حیوانیادراک جزئی و حرکت ارادی"مرکب راهوار انسان در سفر تکامل"
انسانیتعقل و شهود"آینه‌ای برای تجلی انوار الهی"
۳. ویژگی‌های منحصر به فرد نفس
وحدت در عین کثرت:
"نفس واحد است ولی مراتب و شئون متعدد دارد"حدّ وسط بودن:
"نفس نه کاملاً مجرد است و نه تماماً مادی، بلکه برزخ بین این دو عالم است"
۴. نفس از دیدگاه تطبیقی
مقایسه با دیگر اندیشمندان:
فیلسوفدیدگاهتفاوت با حسن‌زاده
ابن سینانفس جوهر مجردتأکید کمتر بر حرکت جوهری
ملاصدرانفس جسمانیه الحدوث و روحانیه البقاحسن‌زاده بر جنبه‌های عرفانی بیشتر تأکید دارد
ملاهادی سبزواریاصالت دادن به عقلتلفیق بیشتر عقل و شهود نزد حسن‌زاده
۵. کارکردهای نفس در سلوک
۱. مرکب سیر و سلوک:
"نفس اگر رام شود، بهترین مرکب برای سفر الی الله است"
۲. آینه معرفت:
"نفس صیقل‌خورده، آیینه‌دار اسماء و صفات الهی می‌شود"
۳. مظهر جمع اضداد:
"نفس هم ظلمت دارد هم نور، هم زمینی است هم آسمانی"
۶. رابطه نفس و بدن
اتحاد نه اتصال:
"نفس نه در بدن است نه خارج از آن، بلکه با بدن متحد است"تدبیر بدن:
"نفس به مثابه ملک است و بدن مانند ملک، هر دو یک حقیقتند"
۷. تحول نفس در حکمت متعالیه
مراحل تحول:
۱. جسمانیه الحدوث (آغاز مادی)
۲. برزخیه‌الوجود (مرحله میانی)
۳. روحانیه البقا (فرجام مجرد)
نقل قول مهم:
"نفس در ابتدای پیدایش، استعداد محض است و در پایان سیر، فعلیت محض می‌شود."
۸. نفس در عرفان عملی
معبر وصول:
"سالک باید از نفس خود بگذرد تا به حق برسد"همزمان دشمن و دوست:
"نفس هم باید کشته شود (نفس اماره) و هم پرورش یابد (نفس مطمئنه)"
۹. جدول مقایسه‌ای مراتب نفس
مرتبهنام دیگرویژگیخطرات
امارهنفس حیوانیفرمان به بدیغفلت از خدا
لوامهنفس انسانیتوبه و بازخواستتوقف در خود
مطمئنهنفس قدسیآرامش در یاد خدا-
۱۰. نتیجه‌گیری: نفس به مثابه جهان اصغر
از نگاه حسن‌زاده آملی:
نفس آینه تمام‌نمای عالم اکبر است
مسیر تکامل از ماده به معناست
معبر معرفت حق تعالی است
حکمت نهایی:
"هر که خود را شناخت، پروردگارش را شناخته است، چرا که نفس، کتاب تکوین الهی است."